واقعیتهای سخت ژئوپولتیک بالاخره جمهوری اسلامی، این مدعی حمایت از مسلمانان جهان، را به موضع گیری علنی نظامی علیه آذربایجان، همسایه شیعی، و به نفع ارمنستان مسیحی، ناگزیر ساخت. هرچند لازم به تاکید است که مناقشه جمهوری آذربایجان و ارمنستان مناقشه ای مذهبی نیست، اما این تغییر موضع جمهوری اسلامی حاکی از آنست که رژیم بالاخره متوجه ورشکستگی سیاست خارجی خود در منطقه شد و اکنون در تلاش است تا با یک سیاست پرخاشگرانه و چنگ و دندان نشان دادن صدمه ای را که از سیاستهای نسنجیده خود متحمل شده تا حد امکان ترمیم کند.
در واقع، نتیجه جنگ ۴۴ روزه قره باغ تضعیف شدید موقعیت ایران در قفقاز، افزایش فراوان نفوذ ترکیه در منطقه و قرار گرفتن این نفوذ و پیشروی در برابر منافع حیاتی ایران بود. حضور پاکستان در منطقه، رقیب جدید جمهوری اسلامی در شرق و جنوب شرق، نیز بر نگرانی جمهوری اسلامی افزوده است.
گرچه، جمهوری اسلامی گناه اصلی باکو را روابط نزدیک با اسراییل و اجازه دادن به این کشور برای استفاده از خاکش برای ضربه زدن به ایران قلمداد می کند –که به میزان زیاد هم با واقعیت منطبق است – اما این واقعیت چیز تازه ای نبود.آنچه زمامداران رژیم را از خواب خوش در قفقاز بیدار کرد، رزمایشهای آذربایجان، ترکیه و پاکستان در سپتامبر گذشته به نام رزمایش “سه برادر– ۲۰۲۱” در آذربایجان بود که دامنه آن به دریای مازندران نیز کشیده شد. با این کار تعهدات قراردادی کشورهای ساحلی دریای مازندران که حضور نظامی کشورهای غیر ساحلی در این دریا را منع کرده است، آشکارا نقض گردید. این تحرکات همراه بود با سروصدای فراوان و تبلیغات در باره “گشایش عنقریب دالان زنگه زور” در رسانه های ترک زبان، که درصورت وقوع ایران را تماما از معادلات قفقاز خارج می کرد. سپس، انسداد جاده ترانزیتی کامیونهای ایرانی به ارمنستان و گرجستان، که محدوده ای از آن از خاک آذربایجان می گذرد، اخذ عوارض راه و بازداشت و حبس دو نفر از رانندگان، که هنوز در بازداشت به سر می برند، در واقع قطره ای بود که کاسه صبر ایران را لبریز کرد.
روسیه در این میان موضع سکوت را برگزید. لکن، به نظر نمی رسد که، با وجود تعاملاتش با ترکیه در برابر غرب، مخالفتی با انسداد نفوذ بیش از حد ترکیه در قفقاز نداشته باشد.
محاصره جمهوری اسلامی در منطقه
علاوه بر صف آرایی سه کشور آذربایجان، ترکیه و پاکستان در برابر ایران، تحولات اخیر در پی کاهش حضور آمریکا در منطقه، از جمله تحولات افغانستان و افزایش قدرت پاکستان، تثبیت موقعیت اسراییل در جمهوری آذربایجان، همه به گزینش راهبرد تهاجمی جدید از سوی جمهوری اسلامی کمک کرده است.
باوجود تلاش جمهوری اسلامی در پررنگ کردن نقش اسراییل، در واقع در این ماجرا رقابت ژئوپولتیک ایران و ترکیه به ویژه در منقطه قفقاز نقش و اهمیت بیشتری دارد، ضمن آن که هیچ کدام از دو همسایه بزرگ و رقیب به دلایل متعدد تمایلی به تصاعد کنترل نشده این تخاصم و علنی و رسمی کردن منازعات خود ندارند و مایلند که خود را در پشت قدرتهای نیابتی دیگر پنهان سازند.
جمهوری اسلامی تازه متوجه شده است که قطع ارتباط ایران با گرجستان و دریای سیاه در واقع بیرون افتادن از معادلات و تعاملات منطقه قفقاز و گیر کردن در یک تنگنای ژئوپولتیک خواهد بود که آثار فاجعه آمیزی در طویل مدت برای امنیت خارجی و داخلی کشور دربر خواهدداشت
نباید فراموش کرد که علاوه بر فعالیتها و رزمایشهای متعدد محور باکو– ترکیه– پاکستان و تهدید آشکار این محور نسبت به منافع و مصالح حیاتی ایران، تلاش های یک ساله مفسران و تحلیلگرانی که اکثرا از موضع انفعالی و بی توجهی زمامداران جمهوری اسلامی و بی کفایتی آنان در مدیریت سیاست خارجی انتقاد می کردند، در تحرکات تازه جمهوری اسلامی بر ای حفظ موقعیت کشور در منطقه بی تاثیر نبوده است.
ضرورت جلوگیری از جنگ
جمهوری اسلامی در حال حاضر با بزرگترین بحران اقتصادی و اجتماعی خود روبرو ست. تورم همراه با رکود اقتصاد را فلج کرده است، کارگران، آموزگاران، بازنشستگان و اقشار گوناگون اجتماعی با امرار معاش و تهیه خوراک درگیرند، در این شرایط رژیم برای برون رفت از بحران فراگیر ممکن است به ماجراجویی دست بزند و دست نظامی ها را باز بگذارد به طور ی که تنش با کشور های همسایه به بحران بدون بازگشت تبدیل شود. با چنین رویکردی باید به طور جدی برخورد و مخالفت شود و باید بر حل مسالمت آمیز مناقشه تاکید گردد.
تلاقی منافع ایران و غرب در سیونیک
عدم تغییر در مرزهای بین المللی و حفظ مرز مشترک ایران و ارمنستان، در واقع چیزی است که غرب نیز خواستار آنست و بر آن پا می فشارد. دلیل آن هم جلوگیری از قرار گرفتن کل منطقه زیر نفوذ ترکیه است، که در آن صورت قفقاز جولانگاه ترکیه و روسیه خواهد بود. در این میان فرانسه و ایالت متحده تحرکات دیپلماتیک تازه ای را شروع کرده اند. در ماهای اخیر، با افزایش سروصدای مربوط به “دالان زنگه زور” (سیونیک) سفیر ایالات متحده در ارمنستان چندین بار در منطقه سیونیک حضور به هم رسانده و قرار است یک کنسولگری در آن ساخته شود. جالب است که از جانب محافل ایرانی نیز پیشنهاد شده است که ایران اقدام به تاسیس کنسولگری در سیونیک بنماید. بنابراین، می توان گقت که منطقه سیونیک و عدم تغییر وضعیت ژئوپولتیک در جنوب ارمنستان از موارد مهمی است که منافع ایران و غرب در آن تلاقی می کنند.
تقویت کریدور شمال – جنوب
صرف نظر از نظامی که در ایران بر سر کار است، ایران دارای منافع و اشتراکات تاریخی عمیق با کشورها و ملتهای منطقه قفقاز است و انفعال و عدم توجه به تحولات منطقه به هیچ روی با مصالح طویل مدت ایران سازگاری ندارد.
ایران، البته ادعای ارضی نسبت به این منطقه و کشورهای موجود در آن ندارد، اما همچنان از وزن ژئوپلیتیکی، تاریخی و تمدنی بالایی در تحولات آن برخوردار است. ایران می تواند با استفاده از این پشتوانه تاریخی و تمدنی جایگاه شایسته خود را در میان کشورهای منطقه باز و تقویت کند، امری که می تواند نهایتا صلح و ثبات را به
منطقه بازگرداند.
از طرف مراجع و صاحب نظران ایرانی پیشنهاد شده است که ایران پایگاه نظامی در استان سیونیک ارمنستان ایجاد کند، پیشنهادی که در واقع منطبق با منافع استراتژیک هردو کشور خواهد بود. اما باید توجه داشت که ارمنستان عضو پیمان امنیت جمعی جمهوری های سابق شوروی و دارای موافقت نامه های دو جانبه با روسیه است و بنابراین انعقاد هرگونه پیمان امنیتی و دفاعی باید با هماهنگی روسیه نیز باشد.
در اختلاف میان دو رژیم ایران و جمهوری آذربایجان دولت‌های ثالث تا کنون علاقه ای به حل و فصل این اختلاف نشان نداده‌اند. اما باید توجه داشت که پشت علی‌اف به اسرائیل و ترکیه گرم است اما رژیم مذهبی ایران به هیچکدام از دوستان روسی و چینی خود نمی‌تواند اعتماد کند.
مساله مهم دیگر، خصومت کور رژیم علیه اسراییل (و غرب) است که موقعیت ایران در منطقه را پرمخاطره تر کرده و حل معضلات سیاست خارجی به نفع ایران را دچار مشکلات جدی نموده است. چنین خصومت و نفرتی شایسته کشوری با تمدن و فرهنگ و سابقه تاریخ چند هزار ساله نیست.
جبهه ملی ایران– اروپا معتقد است که تامین منافع طویل مدت ملی باید در راس سیاست گذاری کشور باشد. اکنون که بازیگری فعال ایران در منطقه موجب شده که تا طرح ایجاد “کریدور ترکی” یا برنامه هایی چون ایجاد ترکستان بزرگ از سوی ترکیه و جمهوری آذربایجان تا حد زیادی با ناکامی مواجه شود، ضروری است که از اقدامات تحریک آمیز خودداری نموده و به دنبال حل صلح آمیز مناقشه با دو کشور یادشده باشد.
پاینده ایران
برقرار باد دوستی ملتها
جبهه ملی ایران– اروپا (سامان ششم)
۲۰ مهر ۱۴۰۰ برابر با ۱۲ اکتبر ۲۰۲۱