. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دستگیری رهبران وفادار به دکتر مصدق فعالیت این جبهه متوقف شد. اگر چه بعضی از فعالان آن در نهضت مقاومت ملی به مبارزه با حکومت ادامه دادند. به مناسبت فرارسیدن اول آبان سالگرد تشکیل جبهه ملی به سراغ صادق زیبا کلام استاد دانشگاه تهران رفتیم.
روز نامه ایران / نام جبهه ملی نخستین بار بر گروهی گذاشته شد که همراه دکتر مصدق برای اعتراض به آزاد نبودن انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی در دربار تحصن کردند. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دستگیری رهبران وفادار به دکتر مصدق فعالیت این جبهه متوقف شد. اگر چه بعضی از فعالان آن در نهضت مقاومت ملی به مبارزه با حکومت ادامه دادند. به مناسبت فرارسیدن اول آبان سالگرد تشکیل جبهه ملی به سراغ صادق زیبا کلام استاد دانشگاه تهران رفتیم.
به نظر می‌رسد جبهه ملی برخاسته از یک بحران سیاسی، اجتماعی یعنی ملی شدن صنعت نفت به وجود آمد. آیا اساساً جبهه ملی می‌توانست پس از مصدق به حیات خود همانند قبل ادامه دهد؟
جبهه ملی در مقطعی تشکیل شد که بزرگترین دغدغه جامعه ایران در داخل مبارزه با دربار، ارتش و اشراف وابسته به دربار و همچنین حزب توده و جریان‌های چپ بود و در واقع اصلی‌ترین خواسته جبهه ملی عبارت بود از حاکمیت قانون اساسی و انتخابات آزاد و نیز آزادی مطبوعات و همچنین عدم دخالت شاه در اداره کشور و سیاستگذاری‌ها و نیز تلاش برای تمکین شاه از قانون اساسی که حسب قانون فقط سلطنت کند و بالاخره مسأله ملی شدن صنعت نفت البته ملی شدن نفت بعداً به این لیست اضافه شد. در ابتدا خاستگاه جبهه ملی مطالبات دموکراتیک بود که تلاش می‌کرد بر جامعه ایران حاکم شود و جامعه ایران جامعه‌ای آزاد باشد و اسیر دست دربار و تمایلات و قدرت‌های ارتجاعی نباشد.
دستاوردهای اصلی جبهه ملی به نظر شما شامل چه مباحثی می‌شود؟
جبهه ملی کوشید نقش مردم در سرنوشت خود را در کشور پررنگ‌تر کند. تاحدودی انتخابات به سمت آزاد شدن پیش برود و فقط کسانی که طرفدار دربار هستند به مجلس راه پیدا نکنند. البته در بلندمدت جبهه ملی در پیاده کردن این اهداف موفق عمل نکرد.
به دلیل نیروهای مخالف دموکراسی‌خواهی و آزادیخواهی که همواره سد محکمی در برابر خواست ملی مردم بودند تحقق اهداف جبهه ملی با موانع زیادی روبه‌رو شد که متأسفانه مخالفان آزادیخواهی از جانب امریکا هم حمایت می‌شدند و کودتای ۲۸ مرداد عملاً مؤید این ادعاست، اما اهداف جبهه ملی و مرحوم دکتر مصدق خواهان این بودند که در کشور زندانی سیاسی وجود نداشته باشد، انتخابات آزاد برگزار شود، کسی به جرم اندیشه سیاسی دستگیر نشود و رجال سیاسی به فکر منافع و مصالح کشور و مردم باشند. پس از کودتای ۲۸ مرداد و قلع و قمع آزادیخواهان این امر محقق نشد و در نهایت جای پای این خواسته‌ها را در انقلاب اسلامی مشاهده می‌کنیم که به طور مجدد تبلور پیدا کرد.
در سال ۱۳۴۰ یک انشقاق میان اعضای جبهه ملی ایجاد شد که در نهایت منجر به تشکیل نهضت آزادی شد. دلیل این انشقاق چه بود؟
برخی از اعضای جبهه ملی و طرفداران دکتر مصدق مانند مرحوم مهندس بازرگان، آیت‌الله طالقانی، مهندس سحابی و مرحوم حاج سید رضا زنجانی و آیت‌الله فیروز‌آبادی بیشتر تمایل به اسلام و جهان‌بینی اسلامی داشتند و در واقع این‌گونه نبود که تفکر قالب در درون جبهه ملی سکولار باشد بلکه علت اینکه طرفداران مذهبی تصمیم گرفتند نهضت آزادی را به‌وجود بیاورند این بود که جریان اسلام‌خواهی با موجی که در جامعه ایجاد شده بود و مرحوم مهندس بازرگان در مسجد هدایت و دانشگاه تهران و نیز شهید مرتضی مطهری و مرحوم آیت‌الله طالقانی به اضافه استاد مرحوم محمدتقی جعفری این موج را هدایت و مطالبات مردم را از مسیر اسلام‌خواهی دنبال می‌کردند و به خصوص در دانشگاه‌ها این رویکرد اسلام سیاسی مدرن طرفداران زیادی پیدا کرده بود.
لذا نهضت آزادی هم به تبع این موجی که ایجاد شده بود به این سمت تمایل پیدا کرد ولی جبهه ملی بعضاً به دلیل فشار بسیار زیاد حکومت و نیز اختلافاتی که درون این جبهه ایجاد شده و بالاخره نوعی روحیه محافظه‌کاری را در آنها تقویت کرده بود سبب شد حاضر به ریسک بیشتر برای مقابله با رژیم پهلوی نشود تا رژیم شاه را مورد چالش قرار دهند. منتهی جریان‌های اسلامگرا بیشتر حاضر به دادن هزینه بوده و از روحیه ریسک‌پذیری بالایی برخوردار بودند و این کار را هم کردند و نتیجه آن شد تشکیل نهضت آزادی و در واقع این مجموعه هنوز جان و رونق نگرفته بود که تمام رهبران آن در سال ۱۳۴۰ دستگیر و به حبس‌های طولانی محکوم شدند و جالب است که مهندس بازرگان در دادگاه نظامی گفت: ما آخرین گروهی هستیم که در چارچوب قانون اساسی مبارزه می‌کنیم و اتفاقاً پس از سرکوب نهضت آزادی بود که شاهد مطرح شدن تدریجی مبارزه مسلحانه بودیم.
برخی معتقدند جبهه ملی ارتباطات وسیعی با رژیم پهلوی داشته است. این رأی چقدر مبتنی بر واقعیت است؟
ابداً چنین چیزی صحت ندارد و اگر جبهه ملی کوچکترین ارتباطی با رژیم پهلوی داشت مرحوم دکتر مصدق تا آخر عمر در حبس نمی‌ماند و سایر رهبران جبهه ملی نیز تحت فشار نبودند. اینها ادعاهایی است که پس از انقلاب توسط برخی از اشخاصی که کینه و بغض زیادی به مرحوم دکتر مصدق و مسأله ملی‌گرایی دارند مطرح شده است.