راه دشوار عادی شدن روابط میان ارمنستان و ترکیه – آرسن نظریان

دو کشور ارمنستان و ترکیه دارای مرز مشترکی به طول ۳۱۱ کیلومتر هستند. این مرز، اما از سال ۱۹۹۳ تا کنون بسته است و دو کشور روابط دیپلماتیک با هم ندارند. در آن زمان، دولت ترکیه به عنوان هم بستگی با جمهوری آذربایجان در نبرد با ارمنیان قره باغ، که از پشتیبانی ارمنستان برخوردار بودند، مرزهای خود با ارمنستان را بست و روابط دیپلماتیک خود با این کشور را قطع کرد.

پیش از آن، پس از فروپاشی اتحاد شوری سابق در ۱۹۹۱ ترکیه استقلال ارمنستان را (همزمان با پنج جمهوری سابق شوروی) به رسمیت شناخه بود. لکن منازعه قره باغ، که از سال ۱۹۸۸ میان دو جمهوری سابق شوروی در گرفت، بر روابط ارمنستان و ترکیه سایه افکنده بود. آقای تر-پتروسیان، اولین رییس جمهوری ارمنستان پس از استقلال این کشور، تلاشهایی در جهت بهبود روابط با ترکیه به عمل آورد. وی، هنگامی که تورگوت اوزال، رییس جمهوری وقت ترکیه در آوریل ۱۹۹۳ فوت کرد، برای شرکت در مراسم دفن وی به استامبول سفر کرد. تر-پتروسیان موفق شده بود موافقت ترکیه با حمل گندم از اروپا به ارمنستان از طریق ترکیه را به دست آورد. لکن پس از آنکه نیروهای ارمنی تهاجم باکو به قره باغ را پس رانده و شروع به پیشروی در خاک آذربایجان نمودند، ترکیه با اعلام هم بستگی با باکو مرزهای خود با ارمنستان را بست. لازم به یادآوری است که مرز ارمنستان و ترکیه آخرین مرز بسته اروپاست
سپس، دومین تلاش در زمان ریاست سومین رییس جمهوری ارمنستان، آقای سرژ سرکیسیان به عمل آمد. این بار دولتین ایالات متحده، روسیه و فرانسه، به میانجی گری برخاستند و ترتیب ملاقات نمایندگان دیپلماتیک دو طرف در زوریخ (سوییس) و امضای چند توافق نامه را، که به پروتکلهای زوریخ معروف شد، دادند. در اکتبر در ۲۰۰۹، پروتکلهای عادی سازی توسط وزرای خارجه ارمنستان و ترکیه، آقایان نعلبندیان و داوداوغلو و با حضور دیپلماتها و مقامات بلند مرتبه ای مثل خاویر سولانا، نماینده عالی اتحادیه اروپا، خانم هیلاری کلینتون، آقای سرگی لاورف و برنارد کوچنر، به ترتیب، وزرای خارجه ایالات متحده، روسیه و فرانسه، به امضا رسید.
پیش از امضای پروتکلها، عبدلله گل، رییس جمهوری وقت ترکیه به ایروان سفر کره و در بازی بین تیمها فوتبال ارمنستان و ترکیه حضور یافت، قداماتی که به دیپلماسی فوتبال معروف شد. بعد از امضای پروتکلها نیز طرفین به روند مذاکرات ادامه داده و حتی نقشه راهی هم برای باز کردن مرزها تنظیم شد. طرفین به مرحله آغاز روابط دیپلماتیک بسیار نزدیک شده بودند.
از جمله توافقهایی که در پروتکلها صورت گرفته بود جدا نگه داشتن امر عادی سازی روابط میان دو کشور با هر اختلاف و مساله دیگر با کشور ثالثی بود، که به مناقشه قره باغ میان ارمنستان و آذربایجان اشاره داشت.این بنداز توافق به شدت مورد مخالفت جمهوری آذربایجان قرار گرفت و وی را وادار به اقداماتی نزد دولت ترکیه کرد که نهایتا به تغییر موضع دولت ترکیه و لغو شدن توافقهای به عمل آمده انجامید.
به دنبال امضای پروتکلها، آذربایجان بیانیه ای را در حمله به این توافق و انتقاد شدید از دولت ترکیه و متهم کردن وی به روی گرداند از “روح برادری موجود میان آذربایجان و ترکیه و اشتراکات دیرین تاریخی میان دو ملت” منتشر کرد. سپس، طی اظهارات دیگری تهدید کرد که گاز صادره به ترکیه را به روسیه روانه خواهد کرد و همزمان اقدامات گسترده ای در رسانه ها علیه توافق به عمل آمده صورت داد.
طولی نکشید که پس از امضای پروتکلها ترکیه اعلام کرد که اجرای پروتکلها مو کول به خروج نیروهای ارمنی از مناطق تحت کنترلشان در خاک آذربایجان خواهد بود.

ارمنستان نیز به نوبه خود تصویب پارلمانی و اجرای پروتکلها را به حالت تعویق در آورد.
در پی مخالفتهای شدیدی که در ارمنستان و دیاسپورای ارمنی نسبت به پروتکلها و شروط تازه ترکیه به عمل می آمد از یک طرف و پافشاری دولت ترکیه بر ربط دادن توافق با مساله قره باغ، پروتکلها به تدریج به فراموشی سپرده شده و نهایتا در مارس ۲۰۱۸ توسط ارمنستان ملغی اعلام شدند.

بار سوم، در ۱۴ماه ژانویه گذشته، دیداری میان نمایندگان دیپلماتیک ارمنستان و ترکیه در مسکو با هدف شروع مذاکرات برای عادی سازی روابط میان دو کشور همسایه صورت گرفت.
نماینده ارمنستان: روبن روبینیان، معاون ریاست پارلمان ارمنستان، جوانی ۳۱ ساله از حزب حاکم و بدون سابقه دیپلماتیک است. نماینده ترکیه سفیر سابق ترکیه در واشنگتن، دیپلمات کارآزموده ای است که به شدت منکر نسل کشی ارمنیان نیز هست. اینکه چرا آقای پاشینیان برای یک چنین ماموریت مهمی جوان بی تجریه ای از حزبش را به دیپلماتهای باتجریه متعدد در ارمنستان ترجیح داده است بحثی است که فعلا در مقوله حاضر نمی گنجد.
وزارت خارجه ترکیه و ارمنستان روز جمعه اعلام کردند که این مذاکرات در فضایی «مثبت و سازنده» برگزار شد و هر دو طرف متعهد به عادی سازی کامل بدون هیچ پیش شرطی هستند. آنها گفتند که فرستادگان ویژه نظرات اولیه خود را در مورد روند عادی سازی تبادل کرده اند.
هم اکنون پروازها میان ایروان و استامبول و به عکس آغاز شده است، اما البته این به هیچ وجه به عنوان حرکت مهمی در جهت عادی شدن روابط به شمار نمی رود، چه قبلا این پروازها صورت می گرفت، اما هر بار با تشدید تنش میان طرفین قطع می گردید.
چند روز پس از این ملاقات، مولود چاوش اوغلو، وزیر خارجه پیشین ترکیه اعلام کرد که در کنفرانس بین المللی که در تاریخی نزدیک در آنتالیای ترکیه برگزار خواهد شد ارمنستان هم دعوت شده است. ارمنستان هنوز به این دعوت پاسخی نداده است.
طبق اعلام اخیر طرفین دیدار بعدی نمایندگان دو دولت در ۲۴ فوریه جاری در وین صورت خواهد گرفت.

پیش زمینه تلاش سوم عادی سازی روابط
عواملی که مساله عادی شدن روابط میان دو همسایه متخاصم را به طور جدی مطرح کرد می توان به شرح زیر خلاصه کرد:
– ازمیان رفتن موانع آغاز روابط از نظر ترکیه با شکست ارمنستان در جنگ ۴۴ روزه و باز پس گرفتن نواحی تحت کنترل ارمنیان توسط باکو. ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه نیز پیش از آن اعلام کرده بود: :در اصل، ما به دنبال عادی سازی روابط با ارمنستان هستیم. دلیل اصلی پایان روابط دیپلماتیک ما با ارمنستان و بستن مرزهای ما در سال ۱۹۹۳، حمله به قره باغ بود. از آنجا که این مشکل حل شده است، در واقع هیچ مانعی در برابر عادی سازی ما با ارمنستان وجود ندارد. اما هنوز مسائلی وجود دارد که باید درباره قره باغ حل شود … “.
– تمایل قدرتهای بزرگ و عدم مخالفت آذربایجان با عادی شدن روابط میان ارمنستان و ترکیه.
طی هفته اول ژانویه جاری، مشاور امنیت ملی ایالات متحده و ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه مذاکراتی، از جمله در باره عادی سازی روابط میان ارمنستان وترکیه انحام دادند.
موضع مسکو در موضوع عادی‌سازی روابط میان ارمنستان و ترکیه احتمالا مرتبط با تنش ایجاد شده میان روسیه و اوکرایین و خطر برخورد این کشوربا قدرتهای غربی و لذا تمایل روسیه به آرام نگهداشتن حوزه نفوذ خود در قفقاز جنوبی است.
– عدم مخالفت یا عدم مخالفت جدی افکار عمومی ارمنستان و ترکیه.
آرارات میرزویان، وزیر خارجه ارمنستان نیز چندی پیش در مصاحبه ای با نشریه فرانسوی «لوموند» گفته بود: ما همیشه اعلام کرده‌ایم که علیرغم حمایت‌های بسیار ترکیه از جمهوری آذربایجان در جریان جنگ ۴۴ روزه چه از نظر سیاسی و چه از طریق تامین تسلیحات و غیره، آماده مذاکره برای عادی شدن روابط هستیم..”.

درهفته های پیش از ملاقات نمایندگان دو کشور در مسکو، مقامات ترکیه مرتب اعلام می کردند که هدف محوری در روند عادی شدن گشودن دالان زمینی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان است. طرف ارمنستان به نوبه خود چنین شرطی را رد می کرد. اکنون ترکیه بر این امر تاکید می کند که بدون هیچ شرطی مذاکرات را آغاز می کند، اما البته این خواست نهایی را کنار نگذاشته است.

موافقت ترکیه با آغاز مذاکره با ارمنستان چند هدف را دنبال می کند.
۱- افزایش نفوذ در منطقه
۲- تظاهر به حرف شنوی از دولت بایدن (در عادی ساختن روابط با ارمنستان) و کسب موافقت وی برای از سرگیری تحویل بمب افکنهای اف-۱۵ است که به دلیل معامله کلان تسلیحاتی با روسیه (سامانه اس -۴۰۰) مدتهاست به حالت تعلیق در آمده است.
اوضاع سیاسی- اقتصادی ترکیه چندان مطلوب نیست و رقبای سیاسی اردوغان در حزب خلق ترکیه شانس بیشتری در
اوضاع سیاسی- اقتصادی ترکیه چندان مطلوب نیست و موقعیت آقای اردوغان نسبت به رقبای بالقوه اش از حزب جمهوری خلق در انتخابات آتی چندان امیدبخش به نظر نمی رسد. به همین جهت، اردوغان نیاز به یک موفقیت در سیاست خارجی دارد. عادی ساختن روابط با ارمنستان بخشی از تلاشهای وی برای آشتی با چند کشوری که سیاست پرخاشگرانه این کشور تحت رهبری اردوغان بر آشفته بودند، از جمله مصر، امارات متحده و عربستان سعودی و خارج شدن از انزوای سیاسی در منطقه بوده است.
می توان گفت اکنون فضایی بین الملی به وجود آمده که عادی شدن روابط میان دو کشور امری مطلوب برای همه طرفها به نظر می رسد.

شروع مذاکره بدون پیش شرطها
هر دو طرف تاکید می نمایند که حاضر به مذاکره بدون پیش شرط هستند، که البته این موضع را باید این طور تلقی کرد که فعلا حاضر به شروع مذاکره بدون پیش شرط هستند، والا روشن است که موارد اختلاف فراوانی میان طرفین هست که به این آسانی ها قابل حل نخواهد بود، که از آن جمله است:
– شناسایی حاکمیت باکو بر منطقه مورد مناقشه قره باغ.
– مسکوت ماندن مساله نسل کشی ارمنیان. فعلا دولت ارمنستان در این زمینه پیش شرطی نمی گذارد و دنبال کردن شناسایی جهانی نسل کشی را بر عهده دیاسپورای ارمنیان گذاشته است.
– طرح پان- ترکیستی “نقشه راه” ترکیه در باره گشایش دالان باصطلاح “زنگه زور” که ترکیه را به آذربایجان و جمهوری های ترک زبان آسیای میانه و از آنجا به اویغورهای چین متصل می سازد.
– احتمال مداخله آذربایجان در روند عادی سازی روابط درصورت تغییر مثبت روند به نفع ارمنستان. چنین تلاشی از جانب اذربایجان در گذشته نهایتا روند عادی سازی را عقیم گذاشت.
– نگرانی ارمنیان (چه در داخل کشور و چه در دیاسپورا) از احتمال بلعیده شدن اقتصاد کوچک ارمنستان توسط غول اقتصادی ترکیه (تهاجم ترکیه با سلاح باصطلاح نرم).

فعلا، به دلایلی که گفتیم حتی از آغاز عادی شدن روابط صحبتی نمی توان کرد. زمانی می توانیم از عادی شدگی روابط صحبت کنیم که حداقل مرزها باز شده و طرفین در پایتختهای یکدیگر نمایندگی های دیپلماتیک دایر کرده باشند. اما به چند دلیل ارمنستان باید از مذاکره با خصم دیرین خودسر باز نرند. حداقل به این دلیل که طرفهای متخاصم، حتی در زمان نبرد، می توانند با هم مذاکره کنند.

۱- خود مذاکره باعث می شود که احتمال حمله یا اقدام نظامی ترکیه علیه ارمنستان کاهش یابد. به حق گفته شده است که “هنگامی که دیپلماتها گفتگو می کنند توپها خاموش هستند”. ارمنستان نیاز به فرصتی برای تنفس و بازیابی و بازسازی خود از ضربات سنگین جنگ ۴۴ روزه دارد.
علاوه بر آن، محاصره اقتصادی (بلوکاد) خود یک عمل جنگی است که ترکیه ۳۰ سال است علیه ارمنستان اعمال کرده است. ادامه این وضعیت خود تنش آفرین است و رفع این محاصره خود به خود به معنای کاهش تنش خواهد بود.

۲- اگر ارمنیان از مذاکره با ترکیه خودداری ورزند، دیگران، و با احتمال قریب به یقین، روسیه به جای آنها مذاکره خواهد کرد و ارمنستان را مجبور به پذیرش نتایجی خواهد کرد که احتمالا کمال مطلوب نخواهد بود. در این رابطه پر بیجا نیست که به رویکرد جمهوری اسلامی در مذاکرات فرجام اشاره کنیم که از مذاکره مستقیم با امریکا سرباز می زند و مجبور می شود با واسطه قرار دادن روسیه و چین حرف خود را به طرف دیگر برساند، رویکردی که به هیچ وجه نمی تواند منطقی و قابل اطمینان تلقی شود.

۳- در حال حاضر، هم روسیه، هم امریکا و هم اتحادیه اروپا، بنا به دلایل و مصالح خودشان خواهان کاهش تشنج در منطقه هستند و جمهوری اسلامی هم اساسا مخالفتی با این امر ندارد.
۴- برخلاف آنچه تصور می شود، مساله شناسایی یا عدم شناسایی نسل کشی احتمالا مشکل بزرگی را به وجود نخواهد آورد، زیرا صرف نظر از اینکه دولت ارمنستان بر این موضوع پافشاری کند یا نکند، که به هرحال ترکها زیر بار نخواهند رفت، مساله شناسایی نسل کشی اکنون، به ویژه پس از شناسایی رسمی نسل کشی توسط جو بایدن، رییس جمهوری امریکا، به صورت یک مساله حقوق بشری جهانی در آمده و خود به صورت یک موضوع مستقل در روابط بین المللی قد علم کرده است. گفته می شود که انگلستان هم، که سنتا به قدرت حامی ترکیه (اعم از ترکیه عثمانی و ترکیه معاصر مشهور است) قرار است واقعیت این نسل کشی را به رسمیت بشناسد.

اینکه در روند آتی مذاکرات طرفین چه رویکردی نسبت به شرایط طرف دیگر خواهند داشت بستگی به عوامل بسیار متعدد داخلی و خارجی خواهد داشت و فعلا با گمانه زنی در این زمینه راه به جایی نخواهیم برد.
روسیه فعلا مایل به عادی شدن روابط میان دو همسایه اش است، اما مایل است که این روابط را از نزدیک مدیریت کند تا زمانی آن چنان متحول نشود که منافع وی در منطقه را به خطر بیاندازد. در همین راستا بود که ملاقات اول میان طرفین در مسکو و آن هم در ساختمان وزارت خارجه ترتیب داده شد.

نقش جمهوری اسلامی ایران
ارمنستان و آذربایجان، هردو، از منظر تاریخی در حوزه تمدنی ایران قرار دارند. یک ایران ملی گرا و مردمسالار می توانست بهترین متحد برای ارمنستان باشد. اما جمهوری اسلامی با آن ایدئولوژی و ذهنیت واپس گرایانه و عملکرد بی رویه در سیاست خارجی نشان داده است که متحد قابل اعتمادی نیست. زمامداران جمهوری اسلامی خود درک روشنی از منافع ملی و مصالح راهبردی کشورشان ندارد، بلکه دلمشغولی آنها صدور انقلاب، خصومت نابخردانه با غرب و اسراییل و تنش آفرینی در منطقه و جهان است. یک نتیجه این رویکرد خارج ماندن یا رانده شدن از همکاری های بین المللی و اانزوای سیاسی ایران بوده است. نتیجه دیگر این رویکرد اقدامات واکنشی دیروقت در برابر پیشروی ترکیه در منطقه و به خطر افتاد منافع ایران در عمق استراتژیک خود براثر شکست ارمنستان در جنگ بود.

در واقع، در واکنش به این وضعیت ایجاد شده و افزایش اخبار و گزارشهای مربوط به آغاز عنقریب مذاکرات عادی سازی روابط میان ارمنستان و ترکیه بود که جمهوری اسلامی به اقدامات زیر دست زد:
– تاسیس کنسولگری در “کاپان”، مرکز استان سیونیک (استان هم مرز ایران)؛
– اعلام رسمی آقای علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر جمهوری اسلامی در امور بین المللی در مورد غیرقابل قبول بودن تغییر مرزها در منطقه. ایشان اخیرا طی مصاحبه ای اظهار داشت که جمهوری اسلامی نسبت به قفقاز جنوبی بسیار حساسیت دارد و هیچ گونه تغییری در مرزهای شناخته شده بین المللی در این منطقه را نمی پذیرد.
– هم چنین، آقای عباس ظهوری، سفیر ایران در ارمنستان در آستانه دیدار نمایندگان ارمنستان و ترکیه با مهر گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان ملاقات و در باره مسایل امنیتی مشترک و توسعه روابط تجاری میان دو کشور به بحث و مذاکره پرداخت.

نتیجه گیری
مساله عادی سازی روابط ارمنستان و ترکیه را می توان یکی از بغرنج ترین مسایل موجود در روابط بین الملل به شمار آورد. در واقع، این مساله از جمله مسایل امنیتی مبرم منطقه ای-بین المللی است که راه حلی عاجل می طلبد.
روند این مذاکرات، همان طور که گفتیم آسان نخواهد بود، اما طرفهای متعددی در سطح بین المللی در ادامه این روند بنا به منافع و مصالح خود ذینفع هستند و روند مذاکرات را از نزدیک رصد خواهند کرد. نظر به اینکه ارمنستان طرف ضعیف تر در این معامله است باید بسیار هوشیارانه عمل کند، ذوق زده نشود و بی گدار به آب نزند.

جنگ ۴۴ روزه نشان داد که ارمنستان به هیچ روی توان مقابله نظامی با دو خصم شرقی و غربی و رویارویی با تهدیدهای امنیتی موجود خود را ندارد. در طی ۳۰ سال گذشته پس از استقلال،که با آغاز نبرد با همسایه شرقی اش، آذربایجان، همراه بود، تمام هم و غم ارمنستان نیل به برابری نظامی با باکو، حداقل از منظر توان رزمندگی و رزم آوری، بود. (ارمنستان هیچ گاه از لحاظ تسلیحات با آذربایجان برابر نبوده است). اما در مورد تهدید امنیتی ترکیه، رهبران ارمنستان در یک نوع بی خیالی غیر مسئولانه ناشی از اتکای کامل بر روسیه برای خنثی کردن این تهدید به سر می بردند. گفتنی است که در جنگ ۴۴ روزه، غیر از آذربایجان، ترکیه، اسراییل، پاکستان، نیروهای جهادی تحت مدیریت ترکیه و حتی انگلستان، در حمایت از باکو عملا عیله ارمنستان وارد جنگ شدند. مزید بر آن، بی عملی روسیه و نیز ایران، نشان داد که ارمنستان با تهدیدهای امنیتی بزرگی روبروست که اصلا در دکترین نظامی-امنیتی وی جایی نداشته است.
اکنون درک و ذهنیتی تازه در جامعه ارمنستان در مورد تهدیدهای امنیتی پیرامونش در حال شکل گرفتن است که مبنی بر باز سازی تمام عیار ارتش و تنظیم و تدوین دکترین و سیاست خارجی جدید به عنوان کشوری واقعا مستقل و نه وابسته به حمایت دیگری است. اما برای یک چنین برنامه طویل مدتی نیاز به آرامش نسبی در پیرامون خود دارد. از اینجاست که ضرورت صحبت کردن با ترکها مطرح می شود. در کنار بازسازی ارتش، ارمنستان باید فعالیت دیپلماتیک خود را چند برابر کند و از اتخاذ و اجرای تصمیمهای دشوار نهراسد.

مدیریت ریسکهای امنیتی
باز شدن مرزها اما، ارمنستان را در برابر چالشهای امنیتی نه چندان ساده تر قرار می دهد. بزرگترین تهدید در اینجا مسلط شدن ترکیه بر ارمنستان با سلاح اقتصادی و باصطلاح سلاح نرم است. در صورت باز شدن بدون محدودیت و بدون مقررات حمایتی و تدابیر مشابه دیگر برای حفظ تولید داخلی در برابر ورود محصولات ارزان قیمت تر ترکی، نه فقط اقتصاد ارمنستان، بلکه هویت و فرهنگ وی نیز در معرض مخاطره جدی قرار خواهد گرفت.
گفته شده است که کسب و کار وطن ندارد. اقتصاد ترکیه یکی از قوی ترین ده اقتصاد جهان است. سقوط لیره رویدادی جنبی و زودگذر و نه اساسی است. حتی نظام بانکی ترکیه قویتر از نظام بانکی ارمنستان است. ورود سرمایه ترکیه ای به ارمنستان در پی باز شدن مرزها و فعالیت آزاد تجاری میان دو کشور، دورنمای نگران کننده هجوم شرکتها و کسب و کارهای نیرومند ترک در بازار کوچک و آسیب پذیر ارمنستان، خرید وسیع املاک، ازدیاد فعالیت موسسات و مراکز خدماتی مختلف، تاسیس رسانه های ترکی، تبلیغ فرهنگ و زبان ترکی و غیره را به تصور می آورد که به دنبال خود تاثیرات دیگری در ساختار سیاسی اجتماعی و فرهنگی کشور، تغییرات دموگرافیک با پی آمدهای امنیتی و تهدیدات راهبردی جدید، را با خود به همراه خواهد آورد. به عبارت دیگر، ترکیه قادر خواهد بود طرح قدیمی صد و اندی ساله خود مبنی بر محو ارمنستان را این بار با سلاح نرم به تحقق برساند.

ارمنستان باید به فکر ایجاد صنایع تولیدی و محافظت از این صنایع در برابر رقبای صنعتی نیرومند کشور همسایه باشد. صنایع نظامی باید عنصر مشکله مهمی در این برنامه باشد.

مساله فوریت دار در حال حاضر، شکل دادن به روابط بی خطر میان دو خصم تاریخی است. ما هنوز از مرحله آشتی بسیار بدور هستیم. آشتی بدون حل مساله شناسایی نسل کشی و جبران صدمات امکان پذیر نیست. دراین مورد به سه اصل بین المللی (R x3) برای موارد مشابه اشاره می شود: اول شناسایی، بعد جبران صدمات و آنگاه آشتی {Recognition, Reparation, Reconciliation)

عادی سازی روابط در مرحله فعلی فقط محدود به تاسیس نمایندگی های دیپلماتیک و بازگشایی مرزها خواهد بود که آن هم، همان طور که گفته شد، تابع مقررات و محدودیتهای ورود و خروج حساب شده باید باشد. ارمنستان تجمل داشتن مرزهای بی در و پیکر در برابر همسایه نسل کشش را نمی تواندداشته باشد.
در حال حاضر، صرفا ادامه مذاکرات حایز اهمیت است، زیرا همان طورکه گفتیم “هر قدر طرفین بیشتر با هم صحبت کنند، کمتر با هم جنگ خواهند کرد”. نحوه توسعه این روابط وشکل دادن به روابط حسن هم جواری مساله ای است برای بعد، که ممکن است سالها به طول انجامد، البته اگر تنشهای جدید و غیر قابل پیش بینی این روند را به بن بست نکشاند.

همان طور که گفته شد، ارمنستان با تصمیمهای آسانی مواجه نیست. اما نمی تواند از رویارویی با چالشهای امنیتی پیش روی سر باز زند. عادی کردن روابط با همسایه ای مثل ترکیه با آن سابقه و عملکرد فاجعه آفرین برای ارمنستان، چالش سترگی است که در درازای آن ارمنستان می تواند کارآزموده تر، آماده تر و توان یافته تر سر برون آورد.

آرسن نظریان
لاهه، ۱۹بهمن ۱۴۰۰ برابر با ۸ فوریه ۲۰۲۲