با اینکه به‌علت برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، بحران بی‌آبی ایران را تهدید می‌کند و دشت‌های بسیاری دستخوش فرونشست شده‌اند، علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی، اعتقاد دارد که برخلاف آب‌های زیرزمینی، منابع آب کارستی در اختیار ایران است که در صورت پیگیری‌های لازم کشور قادر است آب شهری مانند مشهد را از این منابع تأمین کند، ولی در حال حاضر این منابع از شهرهای مرزی در حال مهاجرت به کشورهای همجوار هستند.
کارست چیست؟
«کارست» (karst) پدیده‌ای در پوسته زمین است که آثار آن به‌صورت اشکال مختلف از قبیل حفره‌ها و غارها، در سطح و در زیر سطح زمین وجود دارد. علت ایجاد آن، وجود شکستگی‌ها و قابلیت انحلال توده‌سنگ‌هاست که در نتیجه آن می‌تواند یک سیستم آب زیرزمینی شکل بگیرد.
بیش از ۱۱ درصد از سطح کل کشور متشکل از واحدهای سنگی کربناته است که این سنگ‌ها در اثر درز و شکاف و انحلال در طول زمان زمین‌شناسی دارای فضاهای خالی و حفره‌هایی می‌شوند که به این پدیده «کارست» و به آبی که درون این سنگ‌ها جمع می‌شود، «آب کارستی» یا آب‌های ژرف می‌گویند.
بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهان یا مستقیماً بر روی مناطق کارستی زندگی و یا آب شرب مورد نیاز خود را از منابع کارستی تأمین می‌کنند که برخلاف میزان دارایی آب‌های سطحی، ایران و کشورهای مانند چین، آمریکا، اتریش و صربستان جزو کشورهای بسیار مستعد از لحاظ پتانسیل آب‌های کارستی هستند.
بسیاری از کشورهای دارای آب کارست، ۳۰ تا ۴۰ درصد از مصارف آب شرب خود را از آب‌های کارستی تأمین می‌کنند. از مزایای استفاده از آب‌های کارستی به‌عنوان آب شرب می‌توان به کاهش افت تراز آب در آبخوان‌ها و دستیابی به آب‌های تجدیدپذیر با کیفیت مناسب از نظر شیمیایی اشاره کرد.
کم‌کاری و سو‌‌ء مدیریت سازمان‌ها
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در ۱۸ مردادماه با توجه به اهمیت این منابع آبی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور مطالعات کارستی را با استفاده از روش‌های نوین ژئوفیزیکی در دستور کار قرار داد، ولی به گفته رئیس این سازمان به‌دلیل کم کاری‌ها، این مطالعات به نتایجی نرسید و در صورتی که این طرح اجرایی می‌شد، کشور قادر بود آب کلانشهر مشهد را از طریق آب‌های کارستی تأمین کند.
علیرضا شهیدی با اشاره به منابع آب‌های کارستی در ایران، گفت:
«بر اساس مصوبه شورای عالی آب، وظیفه شناسایی آب‌های کارستی بر عهده سازمان زمین‌شناسی است و بر این اساس ما در این سازمان اقدام به انتشار اطلس ملی مناطق مستعد آب کارستی کردیم.»
او افزود: «با توجه به تغییر اقلیم و خشکسالی که در چند سال اخیر در حال رخ دادن است، آب کارست به‌عنوان آب غیر متعارف که دارای کیفیت بسیار بالایی است، می‌تواند جایگزین شود.»
شهیدی با اشاره به مطالعات انجام شده در زمینه آب کارستی منطقه «کپه داغ» گفت:
« اگر این مطالعات به نتیجه می‌رسید، بخش اعظمی از آب مشهد را می‌توانستیم تأمین کنیم، ولی متأسفانه به‌دلیل کم کاری‌هایی که انجام می‌شود و یکی از آنها شاید از طرف سازمان زمین‌شناسی باشد، آب‌های کارستی که به‌ویژه در مناطق مرزی هستند، متأسفانه به کشورهای همجوار می‌روند.»
به گفته شهیدی در بالای منطقه کپه داغ، کشور ترکمنستان قرار دارد و آب کارستی موجود در ایران از این منطقه خارج و وارد ترکمنستان می‌شود.
رئیس سازمان زمین‌شناسی نمونه دیگر این روند را در منطقه «سراوان» استان سیستان و بلوچستان دانست و گفت:
« این منطقه یک منطقه پر آب است و علی رغم آنکه ما نیاز مبرم به این آب‌ها داریم، آب کارستی این منطقه به سمت پاکستان مهاجرت می‌کند.»
استان سیستان و بلوچستان یکی از استان‌های ایران است که به‌شدت با بحران بی‌آبی روبه‌روست.
شهیدی درباره نحوه استفاده از آب‌های کارستی گفت:
« با توجه به اینکه آب‌های کارستی دارای کیفیت بالایی هستند، نباید به هیچ عنوان برای امور کشاورزی مصرف شوند و تنها برای آب شرب باید از آنها بهره‌برداری کرد.»
او به این نکته اشاره کرد که در بسیاری از شهرهای کشور از این منابع به‌طور طبیعی استفاده می‌شود و گفت:
«منابع آب کارستی در برخی از شهرهای کشور به‌صورت چشمه در حال خارج شدن در سطح زمین است. میزان آب‌دهی این چشمه‌ها بستگی به میزان بارندگی دارد.»
رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با بیان اینکه مزیت این آب‌ها این است که اگر پر بارانی باشد، آب این چشمه‌ها زیاد است و اگر نزولات کم شود این چشمه‌ها کم‌آب می‌شوند، ادامه داد:
«منابع آب کارستی بر خلاف آب‌های زیرزمینی قابل احیا است، ولی آبی که ما از آبرفت خارج می‌کنیم، متأسفانه با توجه به اینکه میزان ورودی و خروجی آب به داخل زمین نسبت مناسبی ندارد و خروجی بیشتر از ورودی آب است، موجب می‌شود که سطح آب‌های زیرزمینی روز به روز کاهش یابد؛ از این رو بسیاری از آبخوان‌ها در معرض از بین رفتن قرار دارند و پدیده فرونشست که نتیجه آن است، پدیده غالبی است که در اکثر دشت‌های کشور با آن مواجه هستیم.»
شهیدی در پاسخ به این سوال که آیا برداشت بی‌رویه آب‌های کارستی، مانند برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌های زیرزمینی، پدیده فرونشست مضاعفی را ایجاد خواهد کرد یا نه، توضیح داد:
«با توجه به این که آب‌های کارستی بیشتر در سنگ‌های آهکی و کوه وجود دارند، اگر برداشت بی‌رویه آب صورت گیرد در نهایت خشک می‌شود، ولی با بارندگی آب از طریق منافذ به حفرات موجود در کوه‌ها وارد می‌شود و مجدداً این منابع آبی احیا خواهند شد.»
او چنین ادامه داد:
«ولی در آبرفت‌ها این‌گونه نیست؛ چرا که با خارج کردن آب از زیر زمین در واقع آب از میان ذرات خاک خارج می‌شود و در نتیجه لایه‌های بالایی بر لایه‌های زیرین خاک قرار می‌گیرند و در این صورت آبخوان از بین می‌روند و قابل احیا نیستند.»
بحران آب در ایران روزبه‌روز عمیق‌تر می‌شود و با شیوع ویروس کرونا نیز مصرف آب در کشور بیشتر شده است. در این میان استان خراسان رضوی یکی از خشک‌ترین استان‌های ایران است که به‌شدت با بحران آب روبه‌روست. ساکنان استان‌های دیگری نیز همچون استان سیستان و بلوچستان از خشکسالی رنج می‌برند.
isna