آقای خاتمی هم با سخنرانی های امیدوار کننده خود خیلی خوب آغاز کرد، حتی از جبهه ملی هم که روی لیست سیاه تندروان مذهبی بود درخواست کمک نمود و ما این کار را کردیم و طرحهایی در رابطه با پبشرفت کشاورزی و صنعت و گردشگری و تکنولوژی و غیره تدوین کردیم. طرح کشاورزی را برایشان فرستادیم که فوری ابلاغ کردند، طرح تکنولوژی را هم به اجرا گذاشتیم و ایشان به ارومیه آمدند و طرح را “افتخار ملی” خواندند و بودجه ۷۰۰ میلیونی برایش منظور کردند، ولی تندروان افراد خودشان را جانشین طرحها کردند و آنها را خواباندند و نفهمیدیم آن بودجه صرف چه کاری شد.
آیا احزاب اصلاح طلب ایران را دارای استراتژی برای صور مختلف فضای سیاسی می‌دانید؟
کورش زعیم: من در طی دوران “اصلاح طلبی” که براستی با ریاست جمهوری محمد خاتمی به اوج رسید، هیچ طرح جامعی برای دیوانسالاری کشور یا برای تغییرات در ساختار و عملکرد سیاسی و اقتصادی کشور ندیدم. برای مثال، در مجلس ششم که دوران محبوبیت اصلاح طلبان بود طرح جامعی در هیچ موردی ارائه نشد. در مجلس سوم یا چهارم پیشنهاد من برای لغو ممنوعیت سرمایه گذاری خارجی در صنایع براحتی تصویب شد. ولی در مجلس ششم که اصلاح طلبان اکثریت چشمگیری داشتند و رییس جمهور وقت هم اصلاح طلب و پشتیبان آنان بود، حتی نتوانستند در برابر یک حکم حکومتی غیرقانونی علیه طرحهای اصلاح قانون مطبوعات و اصلاح قانون کار مقاومت کنند و رییس جمهورشان هم کوتاه آمد. در مجلس ششم طرح ادغام سپاه در ارتش شبیه آنچه در ۱۳۷۰ منتشر کرده بودم مطرح شده بود، که بعلت استعفای اصلاح طلبان و اکثریت شدن اصولگرایان از دستور خارج شد.
مجلس ششم باید برای جلوگیری از توقیف فله ای مطبوعات لایحه اصلاح قانون مطبوعات را علیرغم فشارها تصویب میکرد. همچنین باید نظارت استصوابی را که خلاف قانون اساسی بود با تصویب یک لایحه متوقف میکرد. باید قانون ناعادلانه کار را برای کارگاههای زیر ۵ نفر تصویب میکرد. باید بجای استعفای دست جمعی و خالی کردن میدان می ماند و دیدگاه‌های خود را به مردم عرضه و در مجلس مطرح میکرد. رئیس جمهوری اصلاحات هم بجای شکایت از “تدارکاتچی” بودن خود باید مسئولیتهای قانونی خود را با قدرت مدیریت میکرد.
ریاست جمهوری اصلاح طلب هم انتظارات مردم را بر نیاورد. من پیروزی چشمگیر ایشان را در ۱۳۷۶، با ذکر درصدهای رای دو ماه پیش از انتخابات برآورد کرده و به رییس ستاد آقای ناطق نوری داده بودم. مردم امیدوار شده بودند که چرخش بزرگی در سیاسی و مدیریت کشور بوجود خواهد آمد. آقای خاتمی هم با سخنرانی های امیدوار کننده خود خیلی خوب آغاز کرد، حتی از جبهه ملی هم که روی لیست سیاه تندروان مذهبی بود درخواست کمک نمود و ما این کار را کردیم و طرحهایی در رابطه با پبشرفت کشاورزی و صنعت و گردشگری و تکنولوژی و غیره تدوین کردیم. طرح کشاورزی را برایشان فرستادیم که فوری ابلاغ کردند، طرح تکنولوژی را هم به اجرا گذاشتیم و ایشان به ارومیه آمدند و طرح را “افتخار ملی” خواندند و بودجه ۷۰۰ میلیونی برایش منظور کردند، ولی تندروان افراد خودشان را جانشین طرحها کردند و آنها را خواباندند و نفهمیدیم آن بودجه صرف چه کاری شد.
من شاهد خنثی کردن چند طرح بزرگ ملی در دوران ایشان توسط تندروان بودم. انتظار میرفت که رییس جمهور اشراف و کنترل بیشتری بر سیاستهای خود داشته باشد. مجلس هم کمکی نبود. ناتوانی پایداری و مبارزه برای انجام مسئولیت های قانونی مجلس و ریاست جمهوری کم کم اصلاح طلبان را از چشم مردم انداخت تا امروز که آنان را مسئول همه مشکلات سیاسی کشور قلمداد میکنند. اگر آنان به مسئولیتهای خود با قدرت قانونی عمل میکردند، اکنون شاید ما گرفتار بسیاری از دشواری های کنونی نمیبودیم.
آیا احزاب اصلاح طلب ایران را برآمده از کف جامعه می‌دانید؟
کورش زعیم: بهیچوجه. اصلاح طلبان قشر روشنفکر جامعه با گرایش یا تظاهر مذهبی بودند که تصور میکردند میتوانند با تظاهرات مذهبی خود، مذهب گرایان تندرو را از مانع تراشی و خنثی سازی طرحهایشان بازدارند. هیچکدام از آنان با کف جامعه در تماس نبودند و همین فاصله ای که با کف جامعه داشتند باعث شد وقتی به پشتیبانی جامعه نیاز داشتند نتوانند از آن بهره ببرند. برخی از آنان بجای اینکه خدمت به کف جامعه را ترویج کنند، خود را برگزیده و الیت جامعه تصور میکردند. بهمین دلیل فرصت های بزرگی را سوزاندند.
پرسش ۳: بیشترین ضربه به جنبش اصلاحات از جانب اصولگرایان بوده یا فرصت‌طلبانی در پوشش اصلاح‌طلب؟
کورش زعیم: من گرایش دارم که فرصت طلبان در جامه اصلاح طلب را عامل بسیاری از ناکامی های امروز بدانم. این طیف با فلسفه بافی و خودبزرگ بینی خود را از بطن جامعه جدا کردند، ولی هیچ طرح عملی از خود ارائه ندادند و هنگامی که باید با شهامت از منافع ملی پشتیبانی میکردند، نکردند. هنگامی که روز عمل فرا رسید خود را کنار کشیدند و هرگز بطور صریح از ناکارآمدی ها، از فساد، از قانون شکنی ها، از سرکوبها و از نارضایتی ها بجز گاهی محتاطانه در محافل خصوصی سخنی با مردم نگفتند.
پرسش ۴: عملکرد شورایعالی سیاستگذاری اصلاح‌طلبان را در مواجهه با رد صلاحیت‌های گسترده‌ی این دوره از انتخابات چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کورش زعیم: خیلی ضعیف و تسلیم گرایانه. اگر هنگامی که در مجلس بودند و قدرت داشتند و گوش مردم با آنان بود، جلوی این بی قانونی ها را می گرفتند و تسلیم زور نمی شدند، اکنون حاکمیت نمی توانست اینگونه تحقیرآمیز با آنان رفتار کند. این بار هم بدون اینکه شورای نگهبان و وزارت کشور را به چالش بکشند و یک گفتمان عمومی ایجاد کنند، سرشان را پایین انداختند و تسلیم شدند. تنها کاری که می توانستند برای حفظ آبرو بکنند، مانند همیشه فهرست انتخاباتی یگانه ندادند و حزب های عضو خود را آزاد گذاشتند که هر کدام نامزدهای خود را معرفی کنند.
پرسش ۵: مجلس شورای اسلامی را در بهترین ترکیب خود و با قوی‌ترین و عمل‌گراترین رئیس تصور کنید. اولین گام و فوری‌ترین اقدامات این مجلس چه خواهد بود؟
کورش زعیم: مجلس یازدهم برای انجام طرح خاصی یکدست و همراه با مرکز قدرت شده است. من چشم انداز خدمات مهمی که برای مردم مثبت باشد نمی بینم، ولی تصور دارم که حاکمیت میخواهد مذاکره با امریکا را بدون های و هوی انجام دهد و در مجلس به تصویب برساند. پیش بینی من اینست که تا اکتبر ۲۰۲۰، که انتخابان ریاست جمهوری امریکاست با احتیاط گام برخواهند داشت تا گرد و خاک تنش با امریکا بخوابد. سپس مذاکره و تسلیم برخی از خواسته های امریکا خواهند شد تا تحریم ها برداشته شود. ولی اگر دموکراتها سر کار بیایند، آنها اعلام کرده اند که تحریم ها را برخواهند داشت. بنابراین، رییس مجلس باید شخصی باشد که بتواند برای بقیه نمایندگان تعیین تکلیف کند و بکوید به چه رای بدهند، هرچند که در انتخابات ریاست جمهوری آینده، رییس از پیش تعیین شده مجلس یازدهم قصد نامزدی دارد.
پرسش ۶: آیا آن مهمترین و فوری‌ترین اقدام را به لحاظ ساختاری عملی می‌دانید؟
کورش زعیم: این مجلس برای صبر و انتظار بی سر و صدا طراحی شده. خواسته های راس قدرت به راحتی تصویب خواهد شد. جلسات غیر علنی زیاد خواهد بود، ولی من توان طرح های مهم راهبردی و درازمدت برای بهبود شرایط مردم کشور را در توان یا در وظایف این مجلس نمی بینم.
پرسش ۷: آیا مبارزات مدنی، گفتگو و مجموعه‌ی جنبش‌های خشونت پرهیز در ایران شکست خورده است؟
کورش زعیم: بهیچوجه، مبارزات مدنی خشونت پرهیز در آستانه تندرو و خشونت گرا شدن است. نظام در طی دو سه ماه آینده باید یک تصمیم بسیار مهم و سرنوشت ساز بگیرد، زیرا می بینم که فشار درونی جامعه مانند یک دیگ بخار بی سوپاپ بسیار بیشتر شده است. من رویدادهایی را در این مدت انتظار می بینم که در اعتراضات خیابانی پیش رو زور وارونه خواهد شد.
پرسش ۸: اپوزیسیون نظام سیاسی ایران را چگونه دسته بندی می کنید؟ گرایشات متفاوت اپوزیسیون چه گروهها و طبقاتی از جامعه را نمایندگی می کنند؟
کورش زعیم: اوپوزیسیون های محوری و مهم عبارتند از حزبها و کنشگران ملی جمهوریخواه عمدتا درونمرزی و حزبهای مشروطه خواه عمدتا برونمرزی. البته یک گروه برونمرزی پادشاهی خواه هم هستند که هوادارانی هم در داخل دارند. اگر گرایش به سوی ملی گرایان مانند جبهه ملی ایران افزون شود، احتمال اینکه برخی گروههای اصلاح طلب بطور تاکتیکی به جبهه ملی نزدیک شوند هست. البته گروههای فعال چپ که عمدتا در برونمرز هستند را هم باید شمرد. جبهه ملی ششم میتواند کنشگران کارگری، فرهنگی، حقوق زنان و دانشجویان را هم در بر بگیرد.
پرسش ۹: کدام حزب سیاسی داخل نظام درخواستهای معترضین را نمایندگی میکند؟
کورش زعیم: این اعتراضات خودجوش هستند و البته برخی از محافل خاص هم ممکن است کمی تحریک کننده باشند، ولی از دیدگاه خواست تغییرات بنیادین مسالمت آمیز که فارغ از حذف هیچ حزب و گروه و جناح سیاسی باشد و عفو عمومی و امنیت همگان و دست اندرکاران نظام کنونی را هم تضمین کند و اجازه مشارکت قانونمند آنان را در نظام آینده هم بدهد، تا کنون تنها جبهه ملی ایران سامان ششم را میتوان نام برد و گروههای که با آن هم آوا شده اند.
پرسش ۱۰: به نظر شما انتخابات اولین دوره مجلس بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با استانداردهای دموکراتیک به چه میزان سازگاری داشت؟
کورش زعیم: بی قانونی و زیرپا گذاشتن رای مردم از همان مجلس اول که هنوز “شورای ملی” بود آغاز شد. اعلام کرده بودند که مشارکت برای همه حزبهای سیاسی آزاد است. جبهه ملی هم فهرست داد و گروه مشارکت (دکتر صدیقی) هم فهرست داد، که من در هر دو فهرست بودم. مجاهدین هم اعلام کرده بودند اسلحه را زمین میگذارند و در انتخابات شرکت میکنند و همینطور همه خرده حزب ها. من پیش بینی کرده بودم که آزادی انتخابات تنها یک شعار است و هیچ حزب ملی را اجازه ورود به مجلس نخواهند داد و پیش از رای گیری در مصاحبه با روزنامه بامداد گفتم که بهمین دلیل من انصراف میدهم. همینطور همه شد و همه نامزدان ملی را در حوزه هایشان یا کتک زدند یا مجبور به انصراف کردند یا رایشان را برای دیگری خواندند. دو سه تن را هم که به علت محبوبیت زیاد در شهرشان انتخاب شده بودند، وزارت کشور با یک کمیته ساختگی اعتبارنامه از صدور اعتبارنامه های آنان خودداری کرد.
پرسش ۱۱: مدل انتخابات و رای مردم در بینش و منش دکتر مصدق را چگونه ارزیابی می کنید؟
کورش زعیم: دکتر مصدق رای مردم را مقدس میشمرد و بارها علیه دخالت ارتش و دربار در نامزد کردن ها و جابجا کردن های رای مردم اقدام کرد. در دوران مصدق مطبوعات کاملا آزاد بودند، آزادی بیان و گردهمایی بود، و دستور داده بود مزاحم هیچکس و هیچ نشریه ای که به شخص او و دولتش توهین یا تمسخر کند نشوند. البته در برابر سفارش های برخی آیات اعظام مانند کاشانی برای انتخاب کسی در جایی هم بشدت مقاومت میکرد. بهمین دلیل بود که انتخابات مجلس هفدهم را که در آن عوامل ارتش و دربار برای انتخاب هواداران دربار دخالت میکردند متوقف نمود. ما ازآن زمان تا کنون دیگر هرگز رنگ یک انتخابات آزاد را ندیده ایم!
با سپاس علی نظری
۱۰ اسپند ۱۳۹۸خ