یکی از فرازهای درخشان ملی شدن صنعت نفت ایران پیروزی سیاسی ایران در دادگاه لاهه در تابستان سال ۱۳۳۱ ه.ش است.
پس از ملی شدن نفت ایران در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹ و متعاقب آن نخست وزیری دکتر مصدق در اوایل بهار ۱۳۳۰، مسئله خلع ید از شرکت نفت سابق و تفویض امور اداری – فنی صنعت نفت به کارشناسان ایرانی، با ابلاغ دولت اجرایی شد و هیئت خلع ید برای انجام وظایف محوله رهسپار خوزستان شده و مورد استقبال وسیع مردم قرار گرفت.
در پی این تحولات دولت انگلیس به دیوان دادگستری بین المللی لاهه شکایت کرد و دیوان نیز به این تقاضا پاسخ داد و برای ایران قرار صادر کرد.
دکتر مصدق با ارسال نامه ای به مجلس شورای ملی اعلام کرد که با یک هیئت برجسته حقوقی به لاهه می رود و از حقانیت مواضع ایران دفاع می کند.
مصدق هنگام سفر نیز با ارسال پیامی رادیوی از مردم خواست که در برابر مشکلات بوجود آماده صبر کنند و دولت نیز مصمم به دفاع از حقوق مردم ایران است.
دکتر مصدق در نطق قوی و تاریخی خود در دادگاه لاهه، هم از موضع و منطق حقوق بین الملل از مواضع ایران دفاع کرد و هم به تبیین اهداف سیاسی این واقعه پرداخت و مظالم امپریالیسم انگلیس را در حق مردم ایران افشاکرد.
نکته اساسی در دفاع حقوقی ایران این بود که در موضوع نفت، دیوان لاهه صلاحیت رسیدگی به این مسئله را ندارد. تصمیم به ملی کردن نفت، امری است مربوط به امور داخلی ایران و قرارداد سال ۱۹۳۳ میان دولت ایران و شرکت نفت منعقد شده و نه میان دولت انگلیس و ایران و لذا رسیدگی به این موضوع خارج از حدود صلاحیت دیوان عالی دادگستری بین المللی است.
دادگاه لاهه، طی دوازده جلسه به این مسئله رسیدگی کرد. سپس وارد شور شد و با توجه به دفاع حقوقی متین، مستدل و همه جانبه وکلای ایران، از چهارده تن قاضی، ۹ تن به صلاحیت نداشتن دیوان دادگستری بین المللی در رسیدگی به دادخواست انگلستان رای دادند.
در فراز آخر رای دیوان لاهه چنین آمده:
«… دیوان چنین نتیجه می گیرد که صلاحیت رسیدگی به شکایتی را که دولت انگلیس طرح نموده است، ندارد و ورود در مسایل دیگری را هم که در صلاحیت دیوان طرح شده است، ضروری نمی داند… طبق قراری که دیوان در تاریخ ۵ ژوئیه ۱۹۵۱ صادر نمود، اعلام شد که اقدامات تامین مطرح در قرارداد مزبور بطور موقت و در انتظار صدور رای قطعی دیوان تجویز شده است.
اینک که رای دیوان صادر گردیده، بدیهی است که قرار موقت مزبور از اعتبار ساقط است و هیچ گونه اثری بر آن مترتب نخواهد بود…».
(تاریخ ملی شدن نفت ایران – فصل ۱۸).
با انتشار خبر رای دیوان لاهه به نفع ایران، مردم به شادی پرداخته و این پیروزی را جشن گرفتند. همچنین رای دیوان به نفع ایران ضربه سیاسی جدی به دولت انگلیس وارد آورد و از این مرحله به بعد است که این دولت برای تحقق اهدافش، وارد فاز اجرایی و عملیاتی در ابعاد اقتصادی، سیاسی و نظامی برای براندازی دولت ملی و شکست نهضت مردم ایران شد.