جشن نوروز از مراسم بسیار قدیمی است. بن‌مایه این رسم کهن ایرانی به افسانه‌ها می‌پیوندند و قدمتی در حد تاریخ ملت ایران دارد.
ایرانیان در مرحله ده‌نشینی و کشاورزی در میان جشن‌ها و نیایش‌های خود به فراگرد تغییر فصول توجه خاصی نشان دادندکه جشن‌های پاییزی «مهرگان » و جشن‌های بهاری و تجدید حیات کشتزارها یعنی « نوروز » از ان جمله اند .
قدیمی‌ترین منبع موجود کتاب «بندهشن» به جشن «نوروز» اشاره‌دارد . هخامنشی‌ها از پذیرش فرهنگ و دانش دیگران استقبال و مبانی محاسبات تقویم خود را بر پایه دانش نجومی مصریان و برای نام ماهها از اسامی زرتشتی سود بردند.
در دوره اشکانیان گاه شمار ترکیبی از تقویم اوستایی و مصری بود و جشن‌های نوروز و مهرگان برگزار میشد .
در زمان ساسانیان نوروز باشکوه و رونق برپا و پادشاهان این سلسله در نوروز مراسم مختلفی به جای می‌آوردند.
بعدازظهور اسلام عادات اجتماعی دستخوش دگرگونی گشت و بخشی از سنت‌های ایرانی توانستند به حیات خود ادامه دهندکه رسم نوروز به ویژه از آن جهت که با اصول و ضوابط دین هم تعارضی نداشت ماندگار و با مخالفت خلافت اسلامی مواجه نشدو بعد از تشریفات مقتبس از دربارهای ایران و روم با حسن استقبال مواجه شد .
حاکمیت عرب با استفاده از این موقعیت جمع‌آوری مالیات‌ها را هم با جشن‌های نوروزی همزمان کرد «متوکل عباسی» دستور داد نوروز را تا زمان برداشت کشت به تأخیر اندازند که روستاییان بتوانند مالیات دولت را پرداخت کنند، هر چند گاهی با مخالفت‌ها و محدودیت‌هایی روبه‌رو میشد، «متوکل» برپایی آیین‌هایی نوروزی ـ به ویژه اسب دوانی را ممنوع کرد.
علیرغم این محدودیت‌ها نوروز جای خود را در میان مسلمانان باز کردو با تعبیرهای گوناگون :
۱-گل آدم در نوروز سرشته شدو نوروز روز آفرینش انسان است.
۲ـ آدم بهشتی: از میوه ممنوعه تناول کردو از بهشت رانده شد و در روی زمین با شریک جرمش «حوا» به «جده» افتاد. آدم از کرده خویش توبه کرد و به درگاه خدا نالیدو جفت او را در روز «نوروز» به او باز گردانید.
۳ـ چون کشتی نوح بر «جودی» قرار گرفت، آب کم‌کم پایین آمد و نوح پای بر خاک نهاد – آن روز «نوروز» بود.
۴ـ روزی که یوسف را از چاه برادران بیرون کشیدند، نوروز بود.
۵ـ موسی، عصای خود را بر دریای سرخ زد و آب پس نشست و بنی‌اسرائیل از آب گذشتند – آن روز، نوروز بود.
۶ـ روزی که یونس نبی از دهان ماهی پای بر ساحل نهاد، نوروز بود.
۷ـ هنگامی خداوند انسان را آفرید همه ستارگان آسمان در برج «حمل/فروردین» جمع گشتند – آن روز، نوروز بود.
۸ـ بکتاشیان، «نوروز» را روز تولد حضرت علی(ع) می‌دانند و معتقدند که در همین روز با فاطمه‌زهرا(س) ازدواج کرد.
۹ـ شیعیان می‌گویند: پیغمبر (ص) در نوروز علی(ع) را به خلافت خویش برگزید.
نوروز و عثمانیان
دربار سلاطین عثمانی نخستین روز سال را به نام «نوروز سلطانی» جشن گرفته و از آن پس همچنان ادامه پیدا کرد. نوروز،یعنی آغاز سال مورد توجه دربار عثمانی بود و مایل بودند که بعضی از اقدامات اداری، مانند وصول مالیات را با مبدأ قرار دادن نوروز، هماهنگ سازند.
در دربار عثمانی، خواندن شعرهای نوروزی و تبریک به پادشاه و شاهزادگان مرسوم بود. شمار زیادی از قصاید نوروزیه (Nevruzyye) با مدایح شاهان و امیران با تشبیب «نوروز» آغاز می‌شود و رسم جایزه و صله دادن به شاعران در ازاء قصایدی که به مناسبت این ایام می‌سرودند، برقرار بود.
نوروز در میان اقوام مختلف
در بین ترکان چوواش (Cuvas) آغاز سال (Naurus) خوانده می‌شود و نزد ترکان قرقیز هم آغاز سال ۲۱ مارس است و جشن گرفته می‌شود و آن را «نوروز» می‌نامند، در «نوروز» قرقیزها نوعی غذا درست می‌کنند (از ارزن یا بلغور) که به آن «ناوروز کوجو» (Navruz koco) می‌گویند.
در تاجیکستان اعتقاد بر این است که رسم نوروز، سنت آریایی‌های مهاجری است که از شمال به سوی فلات ایران در حرکت بودند و هم یادگار رحل اقامت افکندن آن قوم است در سرزمین‌های جدید و آغاز نظم نویی در کسب و کار و هنر و تجارت، این رسم بعدها در میان تمام اقوام آسیای مرکزی و ایران جای گرفت و تاکنون ادامه دارد.
در این روز مردم شادی می‌کنند و شعر می‌خوانند و به همدیگر تبریک می‌گویند. بزرگان به کودکان هدیه‌های مناسب می‌دهند. تاجیکان در گذشته در نوروز سفره «هفت‌شین» می‌چیدند : ۱) شراب ۲) شیر ۳) شیرینی ۴) شکر ۵) شربت ۶) شمع ۷) شانه /شراب نماد تولدی دیگر، شیر نماد پاکی، شیرینی نماد عشق به زندگی، شکر نماد آسایش و رفاه، شربت نماد خنک شدن و آرام گرفتن، شمع نماد حرمت به آتش و سرانجام شانه نماد زیبایی زن بود، امروز هفت چیز که به حرف «س» آغاز می‌شود بر سر سفره می گذارند: ۱ـ سیر ۲ـ سبزی ۳ـ سنجد ۴ـ سیب ۵ ـ سیرکو (سیر) ۶ ـ اسپند (اسفند) ۷ـ سوهان (ابزار درودگری و آهنگری).
افزون بر این در این روز قرآن تلاوت و خیر و برکت و تندرستی طلب می‌کنند. یکی از نویسندگان اوزبک برگزاری مراسم نوروز را در میان ترکان اوزبک، غازان، قرقیز، قزاق و تاتار تا قرن‌ها پیش می‌برد و حتی به قرون پیش از میلاد مسیح منتسب می‌کند و معتقد است که این مراسم نزد چینیان نیز تأثیر گذارده است.
در تراکیه باختری آغاز بهار (Mevris) موریس خوانده و به مجموعه بازی‌ها و تفریحات آغاز بهار اطلاق می‌شود. معمولاً در این روز آواز می‌خوانند و می‌رقصند، هنگام ظهر تخم‌مرغ‌های رنگی را می‌خورند و بعد آب می‌نوشند و معتقدند که این کار آنها را از گلو درد محافظت خواهد کرد و این همه را در فضای باز و کنار آب و سبزه و به هنگام دمیدن بنفشه‌ها و آمدن پرستوها انجام می‌دهند. گل می‌چینند، آب چشمه و جویباررا بر سر روی هم می‌پاشند.
در یوگسلاوی نوروز (Sultan-i Navriz) همراه است با بازی، تفریح نیت دختران جوان برای باز شدن بخت، پختن و رنگ کردن تخم‌مرغ و دانه در آتش افکندن. و مراسمی به نیت دفع پلیدی – بیماری – اندوه و بی‌چیزی و ترانه‌ها – آوازها – سرودها و بازی‌های خاص اجرا می‌شود.
مراسم نوروز در بین ترکان قبرس هم در ماه مارس (اسفند) برگزار می‌شود (معمولاً روزهای نوزدهم و بیستم اسفند). از ویژگی‌های عمده این جشن علاوه بر رسوم مشترک تهیه غذای مخصوصی است که گرسنگان بر سفره توانگران گرد می‌آیند . برگزاری مراسم نوروز نزد بعضی از قبرسیان مسیحی نماد دوستی و مهر و نشانگر ایام شادی است.
نوروز در ترکیه:
در ترکیه نوروز با نام‌های Sultan-i Nevruz(نوروز سلطانی)، Nevruz Sultani نهم مارس Mart Dokuzu و Mart Bozumu مشهور است و در نواحی مختلف ترکیه برگزار و مردم اطراف کوه‌های توروس (Toros) و روستاییان این کوهپایه‌ها در روز نوروز به چادرهای «ایل‌ها» که معمولاً در نواحی مرتفع‌تر چادر زده‌اند، می‌روند و سرتاسر روز را با چادرنشینان می‌خورند و می‌نوشند و می‌رقصند و شب هنگام به روستاهای خود باز می‌گردند.
در اطراف «ازمیر» و در بعضی از روستاها که اقوام ترک «تخته‌چی» و اغلب با عقاید علوی ساکن هستند، آغاز بهار را با عید نوروز سلطانی جشن می‌گیرند، تاریخ برگزاری این مراسم، مقارن با روزهای هفده و هجده اسفند است که با آغاز بهار در سواحل مدیترانه هماهنگی طبیعی دارد.
تخته‌چی‌ها ضرب‌المثلی دارند بدین مضمون: «بعد از هجدهم اسفند کوهستان مهمان می‌پذیرد». آنها در ضمن برگزاری آداب و رسوم نوروز رفتن به سوی کوهستان را هم فراموش نمی‌کنند ، این رسم بازمانده عادات دوران چوپانی است که کوهستان آماده پذیرایی از اغنام و احشام دامپروران می‌شودو عید اصلی اکثر ساکنان این حوالی در روز اول فروردین (۲۲ مارس) است. مراسم نوروز شامل تهیه تخم‌مرغ آب‌پر پوشیدن لباس‌های نو، تهیه غذاها و شیرینی‌های مخصوص و یاد درگذشتگان توأم با صرف قهوه و دید و بازدیدمیباشد .
در شرق ترکیه ، حوالی «وان» آغری (Agri) ارزروم و تونجلی (Tunceli) تاریخ هفدهم مارس آغاز سال است. در حوالی ملطیه (Malatya) نوروز را «عید پایان زمستان» می‌نامند. مراسمی نظیر خواندن قران، برای نزول خیر و برکت و شفای بیماران و مراسم «چهارشنبه سوری» دراولین هفته ماه مارس انجام که آن را به نام «چهارشنبه سیاه» می‌نامند.
در این روز زنان غذاهایی مخصوصی می‌پزند و در یکی از خانه‌ها اجتماع می‌کنند ، ضمنا فالگوش ایستادن و خانه به خانه گشتن ، شبیه مراسم قاشق‌زنی را باید به مراسم چهارشنبه سوری اضافه کرد.
در اغلب مناطق ترکیه اسب‌دوانی، شمشیر بازی، چوگان بازی، کشتی، رقص‌های محلی. از بازی‌ها و تفریحات جنبی نوروز یا جشن اواخر زمستان میباشد که مردم آماده برپا کردن مراسم نوروزی می‌شوند، بازی «کوسه» در بعضی از نواحی ترکیه مانند وان و قارس (Kars) و مناطقی از جمهوری آذربایجان برگزار می‌شود: مردمی که پوستینی پشت و رو پوشیده با چارقی و با جوراب‌های بلند یا بندهای گل‌منگولی پیچیده به دور آن و ریش و سبیلی از پشم سفید گوسفند و کلاهی از دم روباه و شالی بر کمر و جارویی کهنه در پر شالش و صورت و پیشانی پودر زده با آرد و همراه با دهل و هنرها، مترنم به شعرها و ترانه‌هایی که در آنها شوخی با درخواستی از هدیه و انعام در آمیخته است، در کوچه‌های ده راه می‌افتد و خانه به خانه می‌گردد، این رسم با تفاوت‌هایی اندک در ایران هم رواج دارد.
افزون بر این بازی‌های دیگری نیز در اکثر نقاط ترکیه در بین مردم رواج دارد که هر یک به گونه‌ای با مراسم نوروزی مرتبط است، به خصوص بازی‌هایی که نماد «رفتن سرما و آمدن اعتدال و بهار» میباشد ،مانند بازی بنفشه و مسابقات موسیقی و شعر و ترانه و سرود.
مراسم نوروز در بین علویان و بکتاشیان*
این گروه چادرنشین شهرنشین نوروز را با عنوان «آیین جم» جشن می‌گیرند و نوروز را زاد روز علی (ع) می‌دانند، در این روز مراسم با خواندن «مولودی»ها آغاز می‌شود و سرتاسر آن روز و شب تا بامدادان، ادامه پیدا می‌کند. «عاشق»ها و شاعران محلی نیز اشعار تازه خود را برای دیگران می‌خوانند. و بعد از مدح حضرت علی نوبت اشعار نوروزی می‌رسد که در همه ساعات شب، آن را ادامه می‌دهند.
در حوالی «دیار بکر» و «اورفا» درجنوب شرقی ترکیه، در حوالی مرزهای عراق و سوریه نیز مراسم نوروز برپا میشد و امید اینکه در این شرایط سخت و بحران نیز ادامه یابد
———–
*این گروه در ترکیه جمعیت کثیری را تشکیل می‌دهند به حضرت علی ارادت می‌ورزند، احتمال دارد این گروه ـ با تفاوت‌هایی اندک ـ همان «اهل حق» سرزمین خودمان باشند. برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به کتاب «هدیه بشر قرن بیستم ـ درونمایه، ژرفا، جوانب، رویه و استر بکتاشیگری چیست؟» استانبول ۱۹۶۰
&& – منابع :تاریخ مردم ایران در کشمکش با قدرت ها– عبدالحسین زرین کوب /التفهیم–ابوریحان بیرونی
مقاله عصمت پاراماکسیزاوغلو– در فرهنگ ترک سپتامبر۷۲ کتاب نوروز غیر شیعیان تالیف Bedri Noyan
مقاله م.میررحیم اوف عضو فرهنگستان علوم تاجیکستان پدرم عبدالحمید – عایشه عثمان اوغلو.استانبول ۸۴