سندی بسیار ارزشمند از زبان پیشین مردم آذرآبادگان پیش از دگرگونی به ترکی بر اساس کتاب سیاحتنامه نوشته ی اولیا چلبی مورخ و جهانگرد بنام ترکان عثمانی
اولیا چلبی (۱۶۱۱-۱۶۸۲میلادی) تاریخ نگار و جهانگرد بنام قرن هفده ترکان عثمانی مجموعه مشاهدات و خلاصه ی سفر های خود را در قالب کتاب ده جلدی سیاحت نامه به نگارش در آورده است که میتوان گفت یکی از مهمترین آثار ترکان در حوزه جغرافیا و تاریخ می باشد . مطالب مربوط به حوزه تمدنی فلات ایران در همان ۴ جلد اول می باشد . اولیا چلبی طی چند مرحله زمانی از شهر های مختلف ایرانزمین در دوران صفوی بازدید و به شرح و نگارش دیده هایش پرداخته است که آخرین مورد آن در سال ۱۰۶۵ هجری قمری یعنی ۳۷۰ سال پیش به وقوع پیوسته است .در این نوسته کوتاه اشاره ای خواهیم داشت به نگاشته ی بسیار مهم وی در مورد زبان زنان شهر مراغه و نتایجی که می توان از این اشاره مهم برداشت نمود .اولیا چلبی در صفحه ۲۶۹ از جلد دوم کتاب خود در مورد زبان زنان شهر مراغه در ۳۷۰ سال پیش می نگارد :
«« قادینلری اکثریا بهلوی دیلنجه کفت و کو ادیلر »»
ترجمه به پارسی :
«« زنانش اکثرا به زبان پهلوی گفت و گو می کنند »»
اشاره مستقیم و واضح در کتاب سیاحتنامه در مورد زبان زنان شهر مراغه در ۳۷۰ سال پیش و نیز اشاره های دیگری که در این کتاب در مورد زنده بودن زبان پهلوی در شهری دیگری همانند قزوین و نخجوان میشود در کنار آثار نو یافته ای بمانند رساله روحی انارجانی و سفینه تبریز که به زبان پهلوی آذری میباشد حاوی حداقل دو نکته بسیار مهم و اساسی می باشد :
۱_ بر خلاف نظر برخی از دانشمندان و محققین کنونی که قائل به دگرگونی کامل زبان پیش مردم آذرآبادگان از پهلوی آذری به ترکی با شروع دوره حکومت صفویان هستند ، مشاهده می کنیم که این زبان یعنی پهلوی آذری تا اواسط و حتی اواخر دوره صفویه دارای دایره ی گویشور بسیار بالایی بوده است
۲_آثار و نسخه های مهم تاریخی و ادبی بدست آمده از زبان پهلوی آذری بعنوان زبان پیشن مردم آذرآبادگان که از قرن دوم تا قرن یازده هجری دارای پراکندگی زمانی هست و در بالا نمونه هایی ذکر گردید ، نشانگر پروسه ی نسبتا طولانی و زمانبر این دگرگونی می باشد و نظریه تغییر ناگهانی و برق آسا را کاملا زیر سوال می برد البته لازم به ذکر است این دگرگونی در مقاطعی دارای سرعت بیشتری بوده است .
پ ن : تصویر برگه مورد ذکر کتاب سیاحت نامه پیوست جستار می باشد
پاینده ایران و ایرانی
وحید رنجبری آذرآبادگانی