عکس‌ها و فیلم‌های سیل شیراز، تکان‌دهنده‌ترین تصاویری است که این اواخر از ایران منتشر شده‌اند. تصاویری که ناتوانی و استیصال و آسیب‌پذیری ما و شهرهای ما را در مقابل بحران نشان می‌دهند. فرقی نمی‌کند سیل یا زلزله، یا بحران‌های شدید اقتصادی و سیاسی، ما همیشه در مقابل بحران غافلگیر می‌شویم.
بحران از یک جایی خارج از مناسبات و محاسبات فکری و ذهنی روی سرمان خراب می‌شود، حال آنکه بحران طبیعت جغرافیای ایران است. از سیل و زلزله گرفته تا مخاطرات اقتصادی و سیاسی و امنیتی باید هر لحظه آماده رویارویی با یک بلای ناگهانی بود. اما تنها چیزی که در شهرهای ایران پیدا نمی‌شود آمادگی یا حتی انتظار وقوع بحران است.
روزها و ماه‌ها و سال‌ها است، انواع و اقسام کارشناسان درباره وقوع انواع و اقسام بحران‌ها هشدار می‌دهند، اما هشدار در هیچ سطحی از جامعه کارگر نیست. نه در ساختار برنامه‌ریزی و مدیریت نه در عرصه عمومی، هیچ کس، حتی اهل هشدار، هشدار را جدی نمی‌گیرد.
همه با هم در شوک فرو می‌روند و بیرون می‌آیند. در زمان بحران دست و پای‌شان را گم می‌کنند و بعد که آب‌‌ها از آسیاب افتاد، دنباله کار خویش می‌گیرند. سر شاخ می‌نشینند و با هم شاخه می‌برند.
اساس توسعه ایران، شتاب‌زدگی و سهل‌انگاری و اشتباه‌های محاسباتی است. یکی از این مظاهر توسعه معیوب نظام املاک و مستغلات است که دست کم در ۵۰، ۶۰ سال گذشته باعث هرج و مرج و خسارت‌های فراوان اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی و اجتماعی شده است.
طبیعتا در سرزمینی که خطر سیل، زلزله، خشکسالی، انقلاب و جنگ در آن زیاد باشد، قیمت خانه و ارزش سرمایه‌ای املاک و مستغلات طبیعتا باید پایین باشد. در ایران اما سال‌ها است، جامعه و اقتصاد ایران دنبال املاک و مستغلات دویده و می‌دود. و از این بابت ضررهای زیادی متحمل شده و می شود.
در ۵۰ سال گذشته ایران یک انقلاب، یک جنگ طولانی، چند بحران جدی در سیاست داخلی و خارجی، چند بحران تمام‌عیار اقتصادی، حدود ۲۵ زلزله شدید با تلفات زیاد و چند ده سیل ویرانگر را تجربه کرده، اما قیمت زمین و خانه با شتابی بیش از تورم رو به فزونی داشته است.
آمارهای دقیقی درباره شاخص قیمت مسکن پیش از انقلاب در دست نیست، اما در میان اخبار پراکنده می‌توان به اعداد و ارقامی رسید که نشان می‌دهد بازار مسکن در ایران چه تحولاتی را از سر گذرانده است. روزنامه اطلاعات در گزارشی که روز ۱۵ مرداد ۱۳۳۶ منتشر شده نوشته است: “کجای دنیا هزینه مسکن ۲۷۱ ریال می شود که در تهران شده است؟ هزینه مسکن سال به سال دارد بالا می رود و باعث شده تا مخارج زندگی مردم افزایش یابد. نمودار های تهیه شده نشان می‌دهد که هر روز هزینه مسکن بالاتر رفته و معلوم نیست آخرش به کجا می‌رسد. خبرنگار اداره، نمودارهای زیر را از قسمت احصائیه تهیه کرده است و بر دولت است که فورا جلوی این افزایش قیمت ها را بگیرد”.
کافی است این عدد را با قیمت امروز مقایسه کنیم تا ببینیم سرعت سیر تحولات مسکن در ایران چقدر سریع و تکان دهنده بوده است. بر اساس آمار وزارت راه و شهرسازی، متوسط قیمت هر متر مربع آپارتمان در تهران، پیش از تورم سال ۹۷، در سال ۹۶ بیش از ۴.۵ میلیون تومان بوده است. به تعبیری قیمت ملک طی ۶۰ سال بیش از ۱۶۶ هزار برابر بیشتر شده است، این در حالی است قیمت طلا (کلاسیک‌ترین دارایی سرمایه‌ای) در این مدت کمتر از ۱۸ هزار برابر گران‌تر شده و سطح عمومی قیمت‌ها در فاصله ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۶ تحت تاثیر تورم فقط ۳ هزار برابر بالا رفته است.
در چنین وضعیتی طبیعی است که املاک و مستغلات بیش از آنکه ابزار کاربردی در اقتصاد و زندگی روزمره باشد، تبدیل به مهمترین سرمایه شخصی و عمومی شوند و رقابت برای تصاحب زمین و فضا در شهرهای در حال توسعه ایران تبدیل به جدی‌ترین رقابت موجود در ایران شود؛ رقابتی که همه از دولت و بانک و شهرداری‌ها و نهادهای ثروتمند حاکمیتی گرفته تا خرده‌سرمایه‌داران و مردم عادی گرفتار آن شوند.
در چنین وضعیتی، فضای سبز و حریم رودخانه و مسیل و کوه و گسل که جای خود دارند، بستر رودخانه‌ها و دریاچه‌های خشکیده هم از منازعات سوداگری در امان نمی‌مانند.باید به هر نحوی، جامعه ایران را از دام ساخت‌وساز و خرید و فروش زمین و خانه رها کرد. باید فرصت‌های پویایی فراهم کرد تا مردم و دولت‌ها به جای سرمایه‌گذاری روی زمین، روش‌های دیگری رو بیاورند که سازگار با اقلیم و جغرافیا و مناسبات سرزمینی ایران باشد که شوربختانه چنین نیست.
خرده‌سرمایه‌داران خصوصی از یک‌سو و نهاد دولت از سوی دیگر شهرها را بدون توجه به مخاطرات بعدی آن می‌بلعند. در بدترین حالت هر چه دم دست‌شان آمد را می‌کوبند و می‌سازند و در بهترین حالت فضای تنفس و مقابله با خطر را تبدیل به پارک و تفرجگاه و پارکینگ و بزرگراه می‌کنند. شهرداری‌ها، مشاورانی را برای سازماندهی فضای شهری استخدام می‌کنند، اما در عین حال آنها را تحت فشار می‌گذارند که فضای عمومی و خصوصی را بر اساس ارزش مستغلات بخش‌بندی کنند.
از این هم بدتر، حتی به طرح‌هایی که خود تهیه کرده نیز، پایبند نمی‌مانند. از روش‌های غیرقانونی یا حتی راه‌‌های در روی قانونی و از طریق کمیسیون‌ها کار را به گونه‌ای پیش می‌برند که همه فرصت‌های سوخته اقتصاد را در بدنه نحیف و آسیب‌پذیر شهرها تلافی کنند.
یک سوی حوادث طبیعی نوروز ۱۳۹۸ از سیل ویرانگر گلستان گرفته تا فاجعه شیراز غلبه ساخت و ساز بر سایر مناسبات شهری و طبیعی است.
اگر اقتصاد و نظام توسعه در ایران در ۵۰، ۶۰ یا ۱۰۰ سال گذشته روندی طبعی داشت، قطعا چنین حجم ویرانگری از ساخت و ساز به وجود نمی‌آمد. اگر ایران دچار موج ناگهانی افزایش جمعیت و تغییر شتاب‌زده الگوی زندگی بعد از دهه ۱۳۴۰ نمی‌شد، جمعیت امروز به حدی نمی‌رسید که ظرف فضایی ایران پر شود. شهرهای شلوغ، متراکم و به هم‌ریخته‌ای که حتی به اندازه کافی جا برای پارک کردن ماشین‌های مردم هم ندارد. و اگر افتصاد ایران سر به سامانی داشت کارخانه‌داران و پزشکان و هنرمندان همه بساز و بفروش نمی‌شدند. قطعا ارتفاعات پرخطر شمال و شمال غرب تهران به شکل بمب ساعتی در نمی‌آمدند. جنگل‌های شمال تبدیل به کارگاه ویلاسازی نمی‌شدند. مسیل کناره دروازه قرآن شیراز با نخاله ساختمانی پر نمی‌شد… کسی مجبور نبود لقمه را دور سر بچرخاند و تیشه به ریشه طبیعت و خود بزند.
راه نجات، چیزی جز بازگشت به مدار عقلانیت نیست. عقلانیتی که همه جنبه‌های توسعه را روی ترازوی سالمی سبک و سنگین کند و این واقعیت را بپذیرد که چاره‌ای جز کنترل جمعیت و باز کردن گروه‌های کور اقتصادی نیست. باید به هر نحوی، جامعه ایران را از دام ساخت‌وساز و خرید و فروش زمین و خانه رها کرد. باید فرصت‌های پویایی فراهم کرد تا مردم و دولت‌ها به جای سرمایه‌گذاری روی زمین، به روش‌های دیگری روی بیاورند که سازگار با اقلیم و جغرافیا و مناسبات سرزمینی ایران باشد که شوربختانه چنین نیست.
تصاویر تکان‌دهنده سیل شیراز، نمایی کلی از وضعیت جامعه ایران است. مردی که سفت به تیر چراغ چسبیده و هر لحظه بیم آن می‌رود که سیل از جا بکند و به ورطه نابودی‌اش بکشد. او بختیار است و جان سالم به در می‌برد، اما آیا او آماده رویارویی با بحران‌های بعدی خواهد بود؟ یا خطر را که از سر گذراند دوباره روال سابق زندگی را در پیش می‌گیرد؟
———————————
بحران سیل؛ مخربترین بلای طبیعی ایران را چگونه باید مدیریت کرد؟
میلاد خواجه‌علی پژوهشگر معماری و مهندسی ساختمان در ایتالیا
با وجود پیشرفت‌های مهندسی در چند دهه گذشته، سیل همچنان یکی از خطرناکترین تهدیدها برای کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است و شدت آسیب‌های آن در پنجاه سال گذشته روبه افزایش بوده است. خطر سیلاب فقط مادی نیست و با میزان آسیب‌پذیری اجتماعی و بحران اقتصادی جمعیت آسیب دیده در ارتباط مستقیم است. وقتی سیل آسیب مادی و اجتماعی توامان داشته باشد بدل به بحران و تهدید می‌شود.
بررسی سی سال سیل در کشورهای آسیایی که در دانشگاه ملل متحد در ژاپن انجام شده نشان می‌دهد ایران یکی از ده کشوری است که بیشتر در معرض خطر سیل هستند. براساس تحقیقاتی که در ایران انجام شده ایران از چهل بلای طبیعی سی بلا را تجربه می‌کند که مخربترین آن سیل است. از این رو مدیریت بحران سیل نقشی اساسی در پیشگیری و کاهش خسارت دارد.
مدیریت بحران برای کاهش خسارت بلایای طبیعی، زیست‌محیطی یا ساخته انسان در سه سطح مختلف تعریف می‌شود:
سطح اول؛ امکان‌سنجی سیستم موجود برای مقابله با بحران سیل و مجموعه‌ای از اقدامات برای استفاده از آنها مثل تغییر کاربری زمین‌ها یا تغییر پراکندگی جمعیت.
سطح دوم برنامه‌ریزی کلان و منطقه‌ای و تعریف سیستم جدید یا سیستم اصلاح شده و سازگار با شرایط جدید و تجزیه و تحلیل خطرهای احتمالی.
یکی از مهمترین اقدامات در مدیریت بحران سیل، جانمایی مناطقی است که احتمال سیل در آنها می‌رود. تهیه نقشه‌هایی برای شناسایی نقاط ضعف سیستم دفاعی و مشخص کردن مناطق آسیب‌پذیر، اقدامی پیشگیرانه محسوب می‌شود که در نهایت باید به تعریف پروژه‌های جدید در سطح ملی منتهی شود.
سیستم‌های هشدار زودهنگام از دیگر اقدامات مدیریت بحران است. اساس سیستم هشدار موثر، شناسایی زودهنگام و تعیین حجم سیلی است که انسان‌ها در معرض آن هستند. این سیستم‌ها بدون پیش‌بینی دقیق و مطالعات جامع آماری نمی‌توانند تاثیر چشمگیری در کاهش خسارات داشته باشند. در مقیاس محلی هم این سیستم‌ها به بازرسی دوره‌ای و بهبود عملکرد نیاز دارند تا در صورت بروز حادثه آمادگی لازم را برای تصمیم‌گیری، پشتیبانی و حفاظت از خطر سیلاب داشته باشند.
سطح سوم و نهایی مدیریت بحران، تعیین روشی بهینه است در طراحی و ساخت سیستم‌های محافظتی در مناطقی که سیستم‌های موجود شکست خورده‌اند.
مهندسان هیدرولیک، راه مقابله با مشکلات سیل را در مطالعات هیدرولوژیک، طراحی سیستم‌های تخلیه و سازه‌های مقاوم در برابر گسترش سیلاب می‌دانند و استفاده از تجربیات گذشته و نمونه‌های موفق در کشورهای دیگر را تصمیم‌گیری‌های کلان لازم می‌دانند. این راهکارها و مطالعه‌ها را باید دائم بازبینی شوند تا مدیریت بحران به بهترین نحو ممکن و با کمترین آسیب قابلیت اجرا داشته باشد.
این راهکارها باید براساس ویژگی‌ها محلی متفاوت باشند، مثلا برای مهار سیلاب‌های ناگهانی که سرعت بالا و نیروی فرسایش زیادی دارند می‌توان منابع ذخیره آب احداث و آن را با چرخه تولید برق آبی ترکیب کرد. در حالیکه نحوه سیلاب رودخانه‌های بزرگ در دشت‌های آبرفتی را باید با شیوه‌ای متفاوت مهار کرد که خطر اصلی‌شان گستردگی آن و در بر گرفتن مناطق مسکونی است.
بخش آخر عملیات مدیریت بحران، سبک کردن فاجعه برای بازماندگان است؛ ساماندهی کمک‌های بشردوستانه به قربانیان و بازسازی ساختمان‌های آسیب‌دیده و مهیا کردن شرایط زندگی.
با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، احیای پوشش‌های گیاهی و توجه به تراکم گیاهان، جلوگیری از تغییر کاربری بی‌رویه زمین‌ها، جلگه‌ها و جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی، جلوگیری از احداث بزرگراه‌ها، جاده‌ها و مسیرهای ریلی که باعث به هم خوردن اکوسیستم منطقه‌ای می‌شوند باید در تصمیم‌های کلان و منطقه‌ای لحاظ شوند.
باید در نظر داشت که هیچ راه حل فنی برای مهار سیلاب کاملا ایمن نیست. حتی اگر سیستم همیشه جواب داده باشد، ممکن است به دلیل خرابی احتمالی یا سیل‌های نادر با حجمی بیش از ظرفیت پیش‌بینی شده ناکارآمد شود. بنابراین آمادگی کامل مدیران و استفاده از جدیدترین فناوری در پیش‌بینی و مهار سیل از مهمترین محورهای مدیریت بحران است.
bbc