سی و پنج سال پس از تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی، اسفند ماه سال گذشته، گامی عملی برای اجرای بخشی معطل مانده از یکی از اصول این قانون برداشته شد و برای نخستین بار، تدریس رسمی زبان و ادبیات کُردی، در قالب کتابی درسی که به عنوان ضمیمه کتاب فارسی دوره اول متوسطه تدوین شده، در مدارس شهرستان سقز در استان کردستان آغاز شد.
بر اساس گزارش وب‌سایت کُردی /فارسی “روانگه”، روز شنبه ۹ اسفندماه در مدرسه صلاح الدین ایوبی سقز در استان کردستان طی مراسمی از کتاب آموزش زبان کُردی رونمایی شد.
برابر با اصل پانزده قانون اساسی، “زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است”.
بخشی از این قانون که ناظر بر استفاده از زبان‌های غیرفارسی شهروندان ایرانی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی است، هرچند با اعمال برخی محدودیت‌ها، به فعلیت رسیده است. اما بخش اخیر این اصل مبنی بر تدریس ادبیات “زبان‌های محلی و قومی” در مدارس تاکنون مجالی برای اجرا نیافته بود. این در حالی است که تقریبا در تمام ٣۵ سال گذشته وعده تحقق اجرای کامل اصل پانزده قانون اساسی جزیی ثابت از وعده‌های انتخاباتی اکثریت نامزدهای انتخابات مختلف در مناطق غیر فارس زبان ایران بوده است.
در آخرین اظهار نظر جنجالی پیرامون این موضوع، علی اصغر فانی، وزیر آموزش و پرورش، بهمن ماه سال ۹۲ در ملاقات با اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفته بود: “مطابق اصل ۱۵ قانون اساسی، آموزش ادبیات بومی و قومی می‌بایست صورت پذیرد و آقای رئیس‌جمهور هم در نطق‌های انتخاباتی‌شان این قول را داده‌اند.”
خرداد ماه سال ۹۳ در ادامه همین بحث‌ها، جمعی از فعالان کُرد در نامه ای که به امضای ۱۰ هزار شهروند کُرد رسیده بود، با یادآوری وعده‌های حسن روحانی خواهان اجرایی شدن آنها در ارتباط با “آموزش زبان مادری” شدند.
اکنون خبر آغاز تدریس رسمی زبان و ادبیات کُردی در مدارس سقز را شاید بتوان گام مهم و تعیین کننده در اجرای کامل اصل پانزده قانون اساسی دانست. گامی که به گفته محمد عرفان پارسا، از معلمان ادبیات فارسی در سقز و یکی از مولفان این کتاب با استقبال بسیار خوب و غافلگیر کننده دانش‌آموزان و اولیا آنان مواجه شده است.
محمد عرفان پارسا می‌گوید: “تاکنون پنج هزار جلد از این کتاب ۶٧ صفحه‌ای با نام “وانه‌ی کوردی” (درس کُردی ) منتشر شده و به قیمت ١٧٠٠ تومان که هزینه چاپ آن است از طریق مدارس در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفته است. البته تقاضا برای کتاب در سطح شهرستان زیاد است، اما با توجه به نداشتن مجوز وزارت ارشاد، امکان فروش آزاد آن وجود ندارد و تنها بر حسب تقاضای مدارس در مجموعه‌های هزار تایی چاپ شده و در اختیار مدارس متقاضی قرار می‌گیرد.”
در کتاب‌های فارسی جدیدی که برای پایه‌های هفتم و هشتم نظام آموزشی جدید در ایران تدوین شده است، فصل ششم کتاب، “ادبیات بومی” نام گذاری شده و به صورت سفید چاپ شده است. درمقدمه کتاب فارسی هر دو پایه در اشاره به فصل ششم آمده است: “فصل ادبیات بومی با درس‌های آزاد فرصتی بسیار مناسب برای توجه به گنجینه‌های فرهنگ سرزمینی و مشارکت دانش آموزان عزیز و دبیران گرامی در تالیف بخشی از کتاب است. پیشنهاد می‌شود برای تولید محتوای درس آزاد به موضوعات متناسب با عنوان فصل در قلمرو فرهنگ و ادبیات بومی و آداب محلی و نیازهای ویژه نوجوانان و دیگر ناگفته‌های کتاب توجه شود.”
دبیران فارسی در این مقطع عموما بر حسب سلیقه خود و یا برخی هماهنگی‌های در سطح گروه آموزشی ادبیات شهرستان‌ها، محتوای این فصل را تدوین و تدریس می‌کنند. اما فکر نوشتن کتاب درسی کُردی مستقلی که همچون ضمیمه کتاب فارسی برای فصل ششم در سه پایه دوره اول متوسطه تدریس شود، از کجا می‌آید؟
محمد عرفان پارسا می‌گوید: “جمعی ٧ نفره از دبیران ادبیات فارسی در شهرستان سقز به این نتیجه رسیدیم که برای فصل ششم دو پایه هفتم و هشتم و البته پایه نهم که هنوز کتاب تازه آن منتشر نشده است، اما انتظار می‌رود دارای فصل ادبیات بومی باشد، با توجه به ضرورتی که برای تدریس زبان و ادبیات کُردی و توانا ساختن دانش‌آموزان کُرد برای خواندن و نوشتن به زبان مادری قائل هستیم، کتابی کردی تالیف کنیم.”
سازمان یونسکو نیز از سال ۱۹۹۹، روز ۲ اسفند ـ۲۱ فوریه ـ را به نام “روز جهانی زبان مادری” نام گذاری کرده، تا دولت‌ها و شهروندان جهان را به دادن اهمیت بیشتر به تدریس زبان مادری در مدارس فراخواند. در سال‌های اخیر نیز خواسته حق آموزش زبان مادری و فراتر از آن آموزش به زبان مادری یکی از مطالبات جدی بخشی از اقلیت‌های ملی/قومی در ایران بوده است، هر چند جواب چندانی از جانب حکومت و سیاست‌مداران نگرفته است.
در سال‌های اخیر، هر از چند گاهی خبری در رابطه با آموزش رسمی زبان‌های غیر فارسی در مدارس و یا دانشگاه‌های ایران منتشر شده و پس از مدت کوتاهی، این موضوع به فراموشی سپرده شده است. برای نمونه در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، تلاش‌هایی برای تاسیس رشته زبان و ادبیات کردی در دانشگاه کردستان آغاز شد و حتی برای داوطلبان کنکور سراسری سال ١٣٨٣، امکان انتخاب رشته زبان و ادبیات کُردی برای دانشگاه کردستان نیز فراهم شد، اما هیچ دانشجویی برای این رشته پذیرش نشد و در نهایت موضوع مسکوت ماند.
مرداد ماه سال گذشته نیز، معاون آموزشی دانشگاه کردستان خبر از تصویب نهایی رشته زبان‌های بومی با گرایش زبان و ادبیات کردی در وزارت علوم داد، اما تاکید کرد‌که برای راه اندازی این رشته در این دانشگاه و یا هر دانشگاه دیگری و پذیرش دانشجو برای آن، “باید سه استادیار داشته باشیم که متاسفانه این تعداد استاد در رشته زبان و ادبیات کُردی وجود ندارد و به همین دلیل امکان جذب دانشجو برای آن وجود ندارد.” اما در مقابل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، دهم اسفند سال گذشته از تدریس دو واحد اختیاری زبان کُردی در سال ٩۴ در این دانشگاه خبر داد.
اما با توجه به فقدان آموزش رسمی زبان کُردی و فعالیت اندک و تعداد کم شمار آموزشگاه‌های خصوصی که زبان کُردی را تدریس می‌کنند، آیا همه دبیران کُرد ادبیات در شهرستان سقز، دارای دانش و تسلط کافی برای تدریس زبان و ادبیات کُردی هستند؟
عرفان پارسا از مولفان کتاب کُردی ضمن تائید این‌که همه دبیران ادبیات فارسی در شهرستان سقز کُرد هستند می‌گوید: “پس از اتمام تالیف کتاب و کسب موافقت گروه ادبیات فارسی اداره آموزش و پرورش سقز برای توزیع کتاب در مدارس، چند نفر از مولفان کتاب، کارگاه آموزشی شیوه تدریس کتاب کُردی و دوره فشرده آموزش زبان و ادبیات کُردی را برای دبیران فارسی متقاضی چنین دوره‌ای برگزار کردند.” آقای پارسا می‌گوید از کارگاه و کلاس‌ها استقبال خوبی شده است و به نظر دبیران حاضر در کارگاه، آموزش برای آنها مفید بوده است.
سال ١٣٨٩ ریاست اداره آموزش و پرورش سقز طی بخشنامه ای، واحدهای تحصیلی را ملزم به به کارگیری “زبان ملی” در کلاس‌های درس کرده بود. در این بخشنامه آمده بود: “احتراما ضمن اذعان به غنای زبان کردی و تاثیر آن بر صیانت فرهنگ ملی که نهایتا منجر به خودباوری و حفظ اصالت جامعه در مقابل فرهنگ بیگانه می‌شود، مع‌الوصف مستدعی است به رسم میزبانی جهت حفظ حقوق همکاران و دانش‌آموزان میهمان به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که جلسات و کلاس‌های درسی به زبان ملی برگزار و اداره شود.”
اما ۴ سال پس از صدور بخشنامه بالا، آموزش و پرورش شهرستان سقز مانعی بر سر راه تدوین، توزیع و تدریس این کتاب در مدارس سقز ایجاد نکرده است. محمد عرفان پارسا تصریح می‌کند برای تالیف و انتشار کتاب هیچ کمک مادی یا پشتیبانی خاصی از جایی دریافت نکرده‌اند و زمانی نیز که جمع مولفان فکر اولیه تالیف کتاب درسی آموزش زبان کُردی را برای تدریس به عنوان فصل ادبیات محلی کتاب فارسی با سر گروه آموزشی ادبیات مطرح کرده‌اند، موضوع به اداره منعکس شده و پاسخ گرفته‌اند که این موضوع به گروه‌های آموزشی ربط دارد و اداره اظهار نظری نمی‌کند.
عرفان پارسا در ارتباط با ساختار کتاب درسی تالیف شده و زمانی که صرف تالیف آن شده می‌گوید: “این کتاب که برای سه پایه دوره اول متوسطه تالیف شده است، ساختاری شبیه کتاب فارسی همان مقطع دارد. برای هر پایه در مجموع ۴ یا ۵ مطلب تهیه شده است که شامل دو درس و دو یا سه عنوان برای روان خوانی نظم یا نثر است. هر کدام از مولفان مسئول تولید بخشی از محتوای کتاب بوده و در مجموع نزدیک به ۶٠ ساعت نیز جلسات مشترک برای انتخاب مطالب پیشنهادی و تدوین کتاب، زمان صرف شده است. زمان تدریس آن هم ۴ هفته خواهد بود و در مجموع ١۶ ساعت از زمان آموزش به آن اختصاص داده خواهد شد.”
کتاب درسی “وانه‌ی کوردی” بیشتر بر آموزش خواندن و نوشتن کُردی متمرکز است و چندان به مباحث دستوری زبان کُردی نپرداخته است. اما از رهگذر این آموزش، دانش‌آموزان با برخی از شاعران و نویسنده‌گان کُرد از جمله ژیلا حسینی، مستوره اردلان، ماموستا هژار، ماموستا حقیقی و لطیف هلمت آشنا خواهند شد. زبان نوشتاری کتاب نیز، زبان معیار در لهجه سورانی زبان کُردی است.
با توجه به این‌که برخی از مدارس شهرستان سقز هوشمند هستند و برای کمک به دانش‌آموزان برای یادگیری روان‌تر و سریع‌تر زبان مادری، مولفان کتاب کردی نسخه صوتی کتاب را نیز تولید و روی یک سی‌دی تکثیر کرده‌اند. مولفان کتاب یعنی محمد عرفان پارسا، زاهد آرمی، عبدالخالق رحمانی، امیر حبیبی، انور برقی و محمود کرمی هر کدام بخشی از محتوای کتاب را در این سی‌دی روخوانی کرده‌اند.
به گفته آقای پارسا، هرچند دانش‌آموزان کنونی پایه هشتم، از امکان خواندن زبان کُردی در سال گذشته محروم بوده‌اند، اما چون درس نخست پایه هشتم نیز یادآور نکات درس پایه هفتم است، تدریس کتاب کُردی در هر دو پایه هفتم و هشتم در مدارس شهرستان سقز آغاز شده است و نمرات ارزیابی آن هم در سال نخست با تاثیر مثبت در نمره نهایی دانش‌آموز اعمال خواهد شد.
این مدرس زبان کردی در رابطه با امکان تسری ایده تالیف کتاب درسی به سایر شهرستان‌های استان کردستان می‌گوید: “کتاب به گروه‌های آموزشی اداره کل آموزش و پرورش کردستان ارسال شده است و بازخورد مثبتی هم گرفته است ولینک دانلود آن هم در وب‌سایت گروه آموزشی ادبیات گذاشته شده است. با توجه به تمایل گروه‌های ادبیات سایر شهرستان‌ها برای تدوین کتابی هماهنگ برای سراسر استان، قرار شده است که چهار نفر از تیم مولفان این کتاب، تابستان سال جاری در سنندج مستقر شده و با همکاری گروه آموزشی ادبیات استان روی اصلاح و بازنویسی نسخه فعلی و یا نوشتن کتاب جدیدی برای همه استان کار کنند.”
با همه اینها باید دید که آیا امکانی که نحوه تدوین کتاب فارسی دوره اول متوسطه فراهم کرده، می‌تواند فرصتی برای آموزش زبان مادری در سایر مناطق کردنشین ایران و همچنین مناطق ترک نشین، بلوچ و عرب و ترکمن و سایر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نیز باشد و مسیر را برای تدوین کتاب های درسی آموزش زبان مادری و ادبیات آن به کودکان غیر فارس هموار کند؟
BBC