گفتگوی رادیو زمانه (مریم محمدی) با کورش زعیم

موضوع: دلایل شکست جنبش ملی و پیروزی کودتای 28 مرداد

28 امرداد 1387

پرسش: موضوعی را که طرح می کنم با شما دکتر زعیم، و آن اینکه بعد از 55 سال که از 28 مرداد گذشته، امروز نگاه شما نسبت به دلایل اساسی شکست جنبش ملی و در واقع پیروزی کودتا چه هست؟

کورش زعیم: ببینید، جنبش ملی شکست نخورد، فقط یک چیز را ا باید بهش توجه کنیم که در رویدادهایی که در کشورها رخ می دهد، فقط عوامل داخلی اثرگذار نیستند. شرایط جهانی و عوامل خارجی هم اثرگذار هستند. در آن زمان، البته اتفاقاتی که در سطح بین الملل رخ داده بود، عواملی بودند که کمک کردند به، بقول شما، شکست جنبش ملی و پیروزی کودتا. یکی این بود که انگلستان که از ملی شدن نفت و بریده شدن این منیع انرژی برای کشورش و برای مصارف نظامی ناامید شده بود، برنامه کودتا را چیده بود. منتها، جوری که انگلیسی ها همیشه ترفندشان هست، خودشان نمی خواستند آن را اجرا کنند، می خواستند از آستین کسی دیگر این کار را بکند. بنابراین، به امریکا متوصل شد که امریکا این کار را بکند. امریکا هم در زمان ترومن، یادمان هست که ایشان مخالفت کرد که به هیچ وجه امریکا آماده نبود این کار را بکند. ولی در زمان ایزنهاور، شرایط طوری بود که آیزنهاور مجبور شد همراه انگلستان شود. در آن زمان، ترس زیادی از گسترش کمونیسم بود. شوروی شعارهای جهانی شدن کمونیسم را می داد و کشورهای زیادی را درشان  نفوذ کرده بود و آنها را به کمونیسم می گرایاندند. جنگ کره آغاز شده بود و شوروی کمک می کرد به کره شمالی تا سراسر کره را کمونیستی بکند. و اینها وقتی انگلیسی ها از طریق عوامل امنیتیشان وزارت خارجه امریکا را متقاعد کردند و ایزنهاور را متقاعد کردند که در ایران حزب توده بسیار قدرتمند است و امکان اینکه شوروی یک حکومت دست نشانده خودش را بگذارد و به آبهای خلیج پارس دستیابی پیدا کند، ایزنهاور آماده شد که این کودتا را اجرا کند که در واقع طراحیش را انگلیسی ها کرده بودند. روسها هم که نتوانسته بودند در زمان حکومت ملی مصدق امتیازاتی، بویژه امتیاز نفت، و امتیازات دیگری که می خواستند بگیرند، بنابراین، زیاد از مصدق و یک دولت ملی خوششان نمی آمد و به عواملشان در حزب توده دستور داده بودند که نه تنها کمک نکنند، بلکه شرایطی ایجاد کنند که این شبهه را بوجود بیاورد که حزب می تواند کنترل کشور را بدست بگیرد و کشور را کمونیستی بکند. تمام این عوامل دست بدست هم داد و شرایط بین المللی و عوامل خارجی را تجهیز کرد و که این کودتا سرانجام انجام بگیرد.

پرسش: آقای دکتر زعیم، اجازه بدهید چون فرصت هم کم است روی نکاتی که شما می گویید تاکید کنم. آنچه شما در این نظریه ارائه می کنید، برای اینکه بنظر من اینکه فقط عامل خارجی ارزیابی می شود. ایا عوامل داخلی نبودند که موثر بودند بر شکست جنبش یا پیروزی کودتا؟

کورش زعیم: من تو سرم اینست که عوامل داخلی فقط دربار بود که چون قدرتش را توسط مصدق کاهش داده شده می دید، و عوامل و گروههای فاسدی بودند که منافع شخصیشان و منافع گروهیشان را با وجود مصدق و دولت ملی در خطر می دیدند، البته آنها هم براه شدند و کمک کردند. برخی از نظامیانی هم که در همین راستا فکر می کردند کمک کردند، ولی شرایطی که پیروزی کودتا را ایجاد کرد، فکر می کنم شرایط بین المللی و جو حاکم بر سیاست بین الملل در زمان بود.

پرسش: آقای دکتر زعیم، سئوالی که من از شما دارم، یک بخشی از تاریخ 28 مرداد و نهضت ملی را وقتی نگاه می کنیم، اختلافات میان پیروان دکتر مصدق و جبهه ای از مذهبیون شاید به رهبری آقای کاشانی را می بینیم. این اختلاف را شما موثر نمی دانید در کاهش توان جنبش برای مقابله با عواملی که حالا از بیرون یا درون تهدید می کرد جنبش را؟ آیا اختلاف بین ملیون و مذهبیون یکی از عوامل ضربه خوردن جنبش نبود؟

کورش زعیم: چرا، صد در صد من این عامل را بسیار تاثیرگذار می دانم. آیت الله کاشانی قدرت این را داشت که بخش بزرگی از جمعیت کشور را به حرکت در بیاورد. و اگر او این کار را می کرد، عوامل کودتا بهیچوجه کودتا موفق نمی شدند. اختلاف ایشان با دکتر مصدق که بیشتر سر مسائل دخالت در امور دولتی بود، باعث شد که آیت الله کاشانی از دکتر مصدق ناامید شود. چون دکتر مصدق اجازه دخالت هیچ گروه و اشخاص خاصی را در دولتش نمی داد و به درخواستهای جامعه مذهبی پاسخ مثبت نمی داد، بنابراین، آنها بریدند، مثل همیشه، بریدند و علیه او اقدام کردند. همان سکوت آیت الله کاشانی کافی بود که مردم را در خانه نگه دارد.

پرسش: جناب دکتر زعیم، آخرین سئوال من اینستکه با توجه به تجربه های شاید مشابه که در جنبش مشروطه در این نهضت ملی بعد از انقلاب بهمن بود شما فکر می کنید چگونه می شود از این جدایی بعد از همکاری بین نیروهای ملی و مذهبی اتفاق می افتد، حداقل از تاثیرات منفی آن جلوگیری کرد. آیا چیزی آموخته جامعه ما از حوادث تاریخی همه در این نقطه اختلافی که در بخشی از جامعه به عنوان ملیون و بخشی از جامعه به عنوان مذهبیون اتفاق می افتد؟

کورش زعیم: بله، ببینید ما باید جامعه مذهبی خودمان را، یا جامعه روحانی خودمان را، بهتر بشناسیم. ما جامعه روحانی خودمان را با جوامع روحانی کشورهای مسلمان دیگر مقایسه می کنیم. جامعه روحانی شیعه در ایران بسیار متفاوت است. این بازمانده و امتداد جامعه روحانی در زمان ساسانیان است. همان موبدان که سیاست کشور را کنترل می کردند در زمان ساسانیان بسته به قدرت پادشاه وقت، همانها با همان لباس و عمامه و همان شمایل روحانیان شیعه را تشکیل می دهند و اینها گرایش به دخالت در سیاست کشور و دخالت در اداره کشور دارند، و ما باید این شناخت را داشته باشییم که این جامعه روحانی با جوامع روحانی دیگر در کشورهای دیگر بسیار متفاوت است. و باید برنامه ریزی ما طوری باشد که بتوانیم با این خواست و این فرهنگ روحانی شیعه ایرانی بتوانیم برنامه هایمان را همساز بکنیم.

خیلی ازتان ممنونم آقای زعیم. خدا نگهدار.

کورش زعیم: خواهش می کنم. خدا نگهدارتان.