لغو مراسم سالگرد دکتر سحابي در
گفتگوي خبرنگار نشريه روز با محمد توسلي
 پنجشنبه 22 فروردین 1387
‏نادر ايراني
همان اشتباهات ساواک را مي کنند

براي اولين بار در چند سال بعد از درگذشت دکتر يدالله سحابي، مسئولان وزارت اطلاعات دولت نهم از ‏برگزاري سالگرد وي در حسينيه ارشاد ممانعت به عمل آوردند. در مورد چرايي اين برخورد با مهندس محمد ‏توسلي، رييس دفتر سياسي نهضت آزادي ايران گفت و گو کرده ايم. مهندس توسلي با اشاره به اينگونه ‏برخوردهاي وزارت اطلاعات و غيرقانوني خواندن آن، مي گويد:‏‎ ‎‏"اشتباه وزارت اطلاعات اين است كه ‏خارج ازقانون اساسي و قانون وزارت اطلاعات عمل مي كند. متاسفانه اين انحرافي است كه درجمهوري ‏اسلامي به وجود آمده است؛ يعني همان انحرافي كه قبل از انقلاب ساواك گرفتار آن شد و زمينه هاي ‏سرخوردگي و بي اعتمادي مردم را در پي داشت."‏‎ ‎متن اين مصاحبه در پي مي آيد.‏
‎‎خبري را كه سايت روز درباره جلوگيري از برگزاري مراسم سالگرد مرحوم دكتر يدالله سحابي ‏انتشار داده بود ديگر سايت ها نيز منتشر كردند. ابتدا مي خواستم بدانم آيا مراسمي برگزار خواهد شد؟ در ‏كجا خواهد بود؟‎
بله، بالاخره طي تماس تلفني ستاد برگزاركنندگان مراسم را مطلع كرده اند كه نبايد مراسم سنواتي در حسينيه ‏ارشاد برگزار شود از اين رو قرار است مراسم يادبود برسرمزار آن مرحوم درامامزاده عبدالله برگزار شود. ‏
‎‎امسال از سوي رهبري سال نوآوري و شكوفايي نام گرفته است، فكر مي كنيد حركت وزارت ‏كشور يا وزارت اطلاعات، با نامگذاري مذكور تا چه اندازه سنخيت دارد؟‎ ‎
به نظر من نه تنها هيچ نوع سنخيتي ميان عمل غيرقانوني آنان و نوآوري وشكوفايي وجود ندارد بلكه درتضاد ‏با آنها نيز هست. براي اينكه نوآوري درشرايطي مي تواند دريك جامعه محقق شود كه درآن جامعه امنيت ‏سياسي، امنيت قضايي واقتصادي باشد تا انسان ها دريك فضاي آزاد بتوانند استعدادهاي خود را شكوفا سازند ‏و به نوآوري اقدام كنند. درجامعه اي كه فضاي سياسي بسته باشد، امكان نوآوري وجود ندارد. بنا براين چنين ‏جامعه اي به طور طبيعي نمي تواند شكوفا شود. ‏
‎‎جلوگيري ازبرگزاري مراسم مرحوم دكتر سحابي چه توجيهي دارد واين موضوع براي نسل ‏جوان ما چه پيامدها و مضراتي را به همراه دارد؟‎ ‎
اين تصميم وزارت اطلاعات قابل توجيه نيست. دكتر سحابي از نظر فرهنگي ـ اجتماعي - سياسي شخصيتي ‏شناخته شده است كه دوست ودشمن و حتي به لحاظ سياسي موافق ومخالف براي فوت ايشان پيام دادند ازجمله ‏مقام رهبري. بسياري از مراجع، شخصيت هاي سياسي - اجتماعي واحزاب و گروه هاي سياسي هم ازايشان ‏تجليل به عمل آوردند. در شرايط كنوني جامعه ما، بينش، منش، اخلاق وسلوك اجتماعي چنين شخصيتي مي ‏تواند براي نسل امروز وآينده جامعه ما الگو و آموزنده باشد. اصولا طبق قانون وظيفه وزارت اطلاعات جمع ‏آوري و پردازش اطلاعات و ارايه آنها به دستگاه هاي اجرايي ذيربط است تا طبق وظايف محوله خودشان ‏عمل كنند. اشتباه وزارت اطلاعات اين است كه خارج ازقانون اساسي و قانون وزارت اطلاعات عمل مي كند. ‏متاسفانه اين انحرافي است كه درجمهوري اسلامي به وجود آمده است. يعني همان انحرافي كه قبل از انقلاب ‏ساواك گرفتار آن شد و زمينه هاي سرخوردگي و بي اعتمادي مردم را در پي داشت. مسئول قانوني احزاب و ‏اين گونه اجتماعات وزارت كشور، استانداري و فرمانداري است.بنا براين وزارت اطلاعات طبق قانون ‏نبايستي مستقيما با تماس تلفني از برگزاري اين گونه مراسم جلوگيري كند. اين موضوع را مرحوم دكتر ‏سحابي زماني كه درقيد حيات بودند وما همواره خيرخواهانه ومشفقانه نصيحت كرده ايم تا ازاقداماتي كه نه به ‏نفع منافع ملي ونظام و نه مردم است خودداري كنند وازاين طريق تيشه به ريشه نظام نزنند. مسئولان وزارت ‏كشوروهمچنين وزارت اطلاعات بايد ازسطح تحمل بالاتري برخوردارباشند كه اگر دراين دست از مراسم ها، ‏از نظر آنان، موضوعي خلاف مصالح كشور گفته
 مي شود از طريق گفت وگو مسايل را حل كنند ونه با ‏جلوگيري از برگزاري چنين برنامه اي. اين گونه رفتار جز ايجاد ياس، نااميدي و سرخوردگي درمردم و ‏درنهايت تعميق شكاف ميان دولت وملت اثر ديگري نخواهد داشت. ما چنين اقدامي رادرراستاي منافع ملي و ‏مصالح نظام ارزيابي نمي كنيم و ازاين بابت بسيار متاسفيم. ‏

‎‎مرحوم سحابي در چه بخش هايي نوآوري داشتند؟‎ ‎
به نظر من از مهمترين نوآوري هاي دكتر سحابي تلاش ايشان وهمراهانشان، مهندس بازرگان و آيت الله ‏طالقاني، آشتي دين و علم است. ايشان در دهه 20 توانستند جامعه ايران را كه به سوي بي ديني و تفكر ‏ماركسيسم مي رفت به اين بهانه كه ماركسيسم علم است، با تلاش براي ابطال اين موضوع، ميان علم و دين ‏آشتي برقراركرده و نسل جوان ايران را با فرهنگ و اعتقادات و باورهاي ديني كه پالايش شده بود آشنا بكنند. ‏درمحور دوم توانستند دركتاب خلقت انسان، برخي مباني علمي را با مباني ديني و قرآني تطبيق بدهند. البته ‏دربخش آموزش و فرهنگ ايشان پايه گذار روش هاي جديد فرهنگي در ايران هستند. ايشان دربسياري ‏شوراي هاي عالي فرهنگي سياست گذار عضويت داشتند و اغلب نظريه ها وپيشنهادهاي ايشان را مورد عمل ‏قرار مي دادند. از اين رو مي توانم بگويم ايشان هم درسطح علمي، هم درسطح ديني، ‌و هم درسطح فرهنگي ‏و اجتماعي نوآوري داشتند.اما فرا تر از اين موارد اخلاق و سلوك اجتماعي خاص ايشان است كه
‎‎حركت دكتر سحابي بيشتر حول چه محورهايي بوده است؟‎ ‎
‏ پيشينه دكتر يدالله سحابي با مرحوم مهندس مهدي بازرگان و مرحوم آيت الله سيد محمود طالقاني پيوند خورده ‏است. اين سه بزرگوار از شهريور 1320، آن هم دريك شرايط تاريخي، بعد از رفتن رضاشاه و فضاي باز ‏سياسي كه درايران به وجود آمد، حركت اجتماعي خود را آغاز كردند. اين كارفرهنگي از 1320 تا 1340 ‏به مدت 20 سال در دو محور اصلي انجام شد : 1- تاكيد برفرهنگ بومي، زدودن خرافات و پيرايه ها از ‏اعتقادات مذهبي روشنفكران و ايجاد خودباوري و اعتماد به نفس در طبقه روشنفكر جامعه مذهبي ايران 2- ‏ايجاد نهادهاي مدني تا نسلي كه با انديشه جديد آشنا مي شود بتواند در نهادهاي مدني با كار جمعي آشنا شود و ‏موثرتر اهداف وبرنامه ها را دنبال بكند. تاسيس انجمن اسلامي دانشجويان وبعد انجمن هاي اسلامي مهندسين، ‏پزشكان ومعلمان و بانوان و بعد نهادهاي فرهنگي مانند شركت سهامي انتشار، دبيرستان كمال و تاسيس ‏واحدهاي صنعتي همه درراستاي همين راهبرد كه نياز زيرساختي تحولات اجتماعي ايران بوده، مورد توجه ‏اين بزرگواران نيز بوده است. البته در دهه 30 در دوران نهضت ملي ايران، مرحوم دكتر يدالله سحابي، در ‏كنارمهندس بازرگان همكاري نزديكي با دكتر مصدق داشتند. مرحوم بازرگان مسئوليت خلع يد را داشتند. ‏ايشان بعد از كودتاي 28 مرداد هم در نهضت مقاومت ملي به وظيفه خطير خود در كنار آيت الله زنجاني عمل ‏كردند. دستاورد هشت سال فعاليت نهضت مقاومت ملي، مقاومت در برابررژيم كودتا وپاسداري از مطالبات ‏تاريخي ملت ايران، يعني آزادي، دموكراسي و حاكميت قانون بود واز مشروعيت پيدا كردن رژيم كودتا ‏جلوگيري به عمل آورد. به علاوه اين هشت سال بستري بود براي تربيت كادرهايي كه در سال 1339 جبهه ‏ملي دوم را تشكيل دادند كه دكتر سحابي هم درشوراي مركز ي آن حضور داشت. پس از اين دوره در شرايط ‏خاص 1340، نهضت آزادي ايران را به همراه مرحوم طالقاني و مرحوم بازرگان بنيانگذاري كردند. شايد ‏اين حزب اولين حزب سياسي از طيف روشنفكران ديني در ايران باشد كه در اين سطح با راهبرد اصلاحات ‏ودر چارچوب مبارزات قانوني و مسالمت آميز شكل مي گيرد. ‏
‎‎بن بست تاريخي آن زمان را مرحوم دكتر سحابي چه مي دانستند كه در تاسيس نهضت آزادي ‏شركت كردند؟ به عبارت ديگر احساس مي كردند كه بايد به چه سوال ها و چه نيازهاي جديدي پاسخ بدهند؟‏‎ ‎‎‎
سه محور اصلي براي انگيزه تاسيس نهضت آزادي ايران بيان شده است. 1- محور اول پاسخ گفتن به ‏نياز راهبردي جمعي ازفعالان سياسي مسلمان بود كه فاقد هويت تشكيلاتي بودند.بنابراين با تشكيل نهضت ‏آزادي ايران اين هويت تشكيلاتي پديد آمد. 2- محور دوم تفاوت در تحليل سياسي با رهبران جبهه ملي دوم ‏بود. جبهه ملي بيشتر فشاررا روي دكتر اميني گذاشته بود تا جايگزين او در حوزه قدرت بشوند. و حال آن كه ‏نگاه جمعي از كادرهاي نهضت مقاومت ملي كه در نهضت آزادي ايران حضور داشتند، بيشتر يك نگاه ‏راهبردي بود كه مشكل تاريخي ايران را استبداد مي ديدند وبنا براين موافق مخالفت با دكتر اميني كه در ‏مقابل شاه ايستاده بود، نبودند. اين تفاوت تحليلي درسخنراني هاي اجتماعي كه درجلاليه برگزارشد، كاملا ‏بروزداشت و در سازمان دانشجويي دانشگاه تهران كه من نيز عضو آن بودم كاملا ملموس بود.
‏
‎‎هرچند محور سوم باقي مانده است، ولي نقش دكتر يدالله سحابي در ايجاد اين تحليل تا چه اندازه ‏برجسته بوده است؟‎
پاسخ به اين سوال شما همان موضوعي است كه قرار است درمحور سوم به آن بپردازم. در اين حوزه ‏بنيانگذاران نهضت آزادي ايران با مباني اسلام سنتي تفاوت ديدگاه داشتند. اين جريان فكري مي خواست ‏زيرساخت هاي اجتماعي اي را ايجاد كند تا بتواند اصلاحي در نگرش جامعه نسبت به باورهاي ديني به وجود ‏آورد. اين حركت از شهريور 20 آغاز شده بود. به عبارت ديگر به مدت 20 سال كارفرهنگي صورت گرفته ‏بود تا اين جريان فكري بتواند مطالبات تاريخي ملت ايران را با فرهنگ بومي مردم هماهنگ سازد تا ‏انسجامي در برداشت هاي ديني و مطالبات اجتماعي مردم به وجود آيد. اين يكي از اهداف تشكيل نهضت ‏آزادي ايران بود و دكترسحابي دربستر سازي حركت هاي فرهنگي درطول 70 سال عمر خود به صورت ‏راهبردي عمل مي كرد، و در عرصه هاي آموزش، فرهنگ وايجاد نهادهاي فرهنگي – اجتماعي همواره در ‏راستاي اين تحليل راهبردي عمل كرد.‏
‎‎دغدغه هاي اصلي دكتر سحابي چه بودند؟‏‎
دغدغه هاي كليدي دكتر سحابي را مي توان در دوبخش خلاصه كرد. دغدغه اصلي دكتر سحابي به توسعه ‏انساني برمي گشت. در اين دغدغه ايشان مشكل اصلي عقب ماندگي كشور را عدم توسعه انساني مي دانست ‏و براساس آموزه هاي قرآني باور داشت تا نفوس و شخصيت آحاد جامعه اصلاح نشوند نمي توان انتظار ‏داشت برنامه هاي توسعه كشور با موفقيت انجام شود. دكتر سحابي وهمفكران ايشان، براي توسعه انساني يك ‏دغدغه شان كارآموزشي، فرهنگي و پالايش فكر وانديشه و توجه به زير ساخت هاي فرهنگي جامعه بوده ‏است. درواقع اين امر جنبه ايجابي موضوع است. د ربعد سلبي، مانع اصلي توسعه ايران را استبداد و ‏خودكامگي حاكمان مي دانستند كه اجازه نميدهد استعدادها ي مردم شكوفا شود. اين همان برنامه مبارزات ‏ضد استبدادي است كه همواره دردستور كارشان بوده و درمقاطع مختلف با شجاعت به اين وظيفه نيز عمل ‏مي كردند. اين موضوع هم دراصول مرامنامه نهضت آزادي ايران وهم دراقدامات صورت گرفته از جمله ‏بيانيه تاريخي بهمن 1341 كه منجر به زنداني شدن رهبران و فعالان نهضت شد منعكس است، اوج اين ‏مواضع درمدافعات مرحوم بازرگان در دادگاه نظامي شاه است كه با عنوان " چرا با استبداد مخالفيم" ارايه و ‏منتشرشده است. اين روند درمديريت انقلاب و دردولت موقت نيز دنبال شد. در سال هاي بعد از انقلاب تا ‏سال 1381كه ايشان در قيد حيات بودند و پس از آن نيزاين روند توسط ياران وهمفكران ايشان ادامه داشته ‏است. بعد از انقلاب وقتي مشاهده كردند كه انحرافي به وجود آمده است با قاطعيت ايستادگي كرده اند وواكنش ‏نشان داده اند، منتهي با همان نگاه اصلاح گرايانه خودشان كه مبتني برمبارزه قانوني ومسالمت آميز است. ‏
‎‎وقتي مي گوييد مبارزات را، دكتر سحابي وديگر رهبران نهضت به صورت اصلاح گرايانه دنبال ‏كرده اند، منظورتان از اين كلمه چيست واين نوع اصلاح چه تفاوتي با اصلاح انقلابي دارد؟ اين مفهوم ‏چگونه از مباني قرآني اخذ و درچه بخش هايي از استراتژي نهضت وارد شده و براي اين منظور نقش مرحوم ‏سحابي چه بوده است؟‎ ‎
‏ دكتر سحابي وهمراهان ايشان، از همان شهريور 1320 با استناد به آموزه هاي قرآني از جمله به آيه اي كه ‏در سال 1340 درعنوان مرامنامه نهضت آزادي ايران نيز قرار گرفت " ان الله لايغير مابقوم حتي يغيروا ما ‏بانفسهم " بر تغييرتدريجي انديشه و رفتار اجتماعي مردم تاكيد داشتند. با تاكيد براين آيه قرآني درواقع ‏كارگزاران اين مشي فكري باسيد جمال الدين اسدآبادي كه حدود 50 سال فاصله داشتند تفاوتي را پايه گزاري ‏كردند. درواقع، اين موضوع استفاده از تجربيات سيد جمال بود كه وي از بالا حركت خود را آغاز كرده بود ‏به نحوي كه ابتدا مي خواست دربار را اصلاح كند تا جامعه نيز اصلاح شود ، درحالي كه مرحوم سحابي و ‏يارانشان مي خواستند از پايين به حركت اصلاحي مبادرت كنند. از اين رو مبناي تحليل اين بود كه تا ‏شخصيت مردم ايران متحول نشود شما انتظار هيچ تحول اساسي درجامعه نبايد داشته باشيد.‏
‎‎دراين ميان به چه بخش هايي از مردم بيشتر توجه مي كردند؟‎
مخاطبين نخست قشرتحصيل كرده ودانشگاهي بودند. طبيعتا تحولات اجتماعي نيز همواره نشات گرفته از ‏قشر روشنفكر جامعه است كه آگاهي خودش را در جامعه منتشر مي كند. دكتر سحابي وهمفكران ايشان اين ‏باور را داشتند كه تغيير درنفوس انسان ها تدريجي است و هرنوع تغيير پايدار، به صورت تدريجي شكل
مي ‏گيرد. خلقت و آفرينش هم درقرآن با همين پديده توصيف شده است. خدا مي توانست بگويد كه به صورت" كن ‏فيكون" خلقت را ايجاد كرده است ولي عنوان مي كند كه در هفت شبانه روز به امر خلقت پرداخته است. در ‏واقع اين امر نمادي است از اين كه توسعه پايدار ناشي از يك تغييرات تدريجي است. تجربه تاريخي نيز نشان ‏داده وتئوري هاي جديد نيز اين مطلب را به اثبات رسانده است. درهركشوري كه تغييرات تدريجي بوده، آن ‏تغييرات نسبت به تغييرات دفعي وراديكالي پايدار تر بوده است. به خصوص هنگامي كه تغييرات با خشونت ‏و ارعاب متحقق شود ، با خشونت وارعاب نيز بايد حفظ شود بنا براين از آن جا كه با رعب ووحشت اين ‏تغييرات بايد حفظ شود باز هم زمينه براي رشد جامعه فراهم نمي شود. اين تجربه را مادر انقلاب 1357 نيز ‏داشتيم. پيشگامان نهضت آزادي ايران يعني مهندس بازرگان و دكتر سحابي، در سال 1357 اين استراتژي را ‏دنبال مي كردند و دنبال اين بودند تغييرات تدريجي باشد ونه راديكال. در مذاكرات پاريس با رهبر فقيد انقلاب ‏آيت الله خميني برروي همين محور وراهبرد تاكيد داشتند كه اين موضوع درخاطراتشان نيز آمده است. البته ‏آيت الله خميني نپذيرفتند و حتي نسل انقلابي آن روز هم پذيراي اين فكر نبود. ولي امروز لااقل اعتراف مي ‏كنند كه چه خوب بود آن موقع كه نسل پير مسايلي را درخشت خام مي ديد، و مي گفت، ما دست كم مي ‏توانستيم آن پيام را بگيريم و كمك مي كرديم كه تغييرات دركشورمان تدريجي باشد تا از هزينه هاي سنگيني ‏كه برجامعه تحميل شد جلوگيري به عمل مي آمد وروند اصلاحي درجامعه ادامه مي يافت. امروز هم مشي ‏نهضت به دنبال مشي آن بزرگواران درتحليل نهايي پرهيز از هرگونه اقدام خشونت بار و تغييرات راديكال ‏است و درچارچوب راهبرد تغييرات تدريجي، تاكتيك هايشان را انتخاب مي كنند.از جمله مواضعي كه نهضت ‏آزادي ايران در باره انتخابات در 30 سال گذشته داشته است، تاكتيك هايي در راستاي اين استراتژي بوده ‏است. ‏
‎‎اصول، استراتژي و تاكتيك ها دركداميك از آثار دكتر سحابي انعكاس دارند؟‎ ‎
يكي از آثاردكتر سحابي كتاب‎ ‎‏"خلقت انسان" است. در اين كتاب ايشان با توجه به رشته تخصصي خودشان ‏كه علوم و زيست شناسي بوده آيات قرآن را بررسي كرده اند و نظريه تكامل را درآيات قرآن و مباني نظري ‏علمي تطبيق داده و اين هماهنگي را نشان داده اند. در اين كتاب اصل تدريج به عنوان قانونمندي مسلط ‏برجهان وتكامل انسان به نمايش درآمده است وهمين اصل است كه در حوزه علوم انساني تئوري هاي نهضت ‏آرادي تسري يافته و در حوزه سياسي به عنوان اصل اصلاح تدريجي به عنوان عنصرپايداري دراصول ‏برنامه هاي نهضت آزادي متجلي شده است. اما بيشتر در اين زمينه در آثارمرحوم مهندس بازرگان اين فكر ‏وانديشه ديده مي شود. از جمله اين دست از مسايل دركتاب راه طي شده، ذره بي انتها و عشق وپرستش به ‏عنوان سه اثر كليدي ايشان ملاحظه مي شود. ‏
‎‎مرحوم دكتر سحابي اگر درحال حاضر حضور داشتند كدام مسئله را مسئله اصلي مي پنداشتند؟‎
من فكر مي كنم پاسخ به اين سوال درمجموعه اقدامات نهضت آزادي ايران كه باحضور ايشان در شوراي ‏مركزي نهضت آزادي تصميم سازي شده متجلي است. همچنين نامه هاي كليدي كه ايشان به مقام رهبري ‏نوشتند و دربرخي از نشريات منتشر شد و آن نشريات نيز به دليل درج آن نامه ها هزينه سنگيني پرداخت ‏كردند مي تواندپاسخ اين سوال باشند. ‏
‎‎دراين نامه ها بيشتر برروي چه محورهايي تاكيد شده است؟‎ ‎
در اين نامه ها سياست راهبردي نهضت آزادي ايران كه در قطعنامه هاي سال1360 به بعد منعكس است و ‏مسايل روز مطرح شده است. ما ازهمان سال 1360 از مجموعه بحران هاي جامعه يعني بحران سياسي، ‏بحران اقتصادي، بحران فرهنگي واجتماعي و همچنين بحران جنگ، ما همواره اولويت را به بحران سياسي ‏داده ايم البته اين به معني ناديده انگاشتان اهميت ساير بحران هاي تاثير گذار نبوده است. دكتر سحابي نيز ‏معتقد بود تا زماني كه درايران بحران سياسي حل نشود انتظار اين كه ما بتوانيم بقيه بحران ها را حل بكنيم ‏غيرواقع بينانه است. تصور مي كنم طي اين سي سال پذيرش اين نظريه به تدريج براي بسياري از ‏روشنفكران ما آسان تر شده است، درشرايط كنوني جامعه ما فهم و درك پذيرش اين نظريه به اثبات رسيده ‏وشايد همگاني شده باشد. ‏‏ ‏

    

تنها مطالب و مقالاتي که با نام جبهه ملي ايران - ارو‌پا درج ميشود نظرات گردانندگان سايت ميباشد .