سي تير؛ فرياد يک ملت

خسرو صادقي بروجني

در گوشه اي از گورستان ابن بابويه ،در شهر ري ،برروي مصطبه اي که نيم متر ازسطح زمين بلند تر است ، بيست وچهار گور سنگ ،همه به يک شکل ويکسان دردورديف پهلوي هم آرميده اند . بر روي هر يک از اين گور سنگ ها مي خوانيد :‹‹ شهيد راه وطن ........ تاريخ شهادت ٣۰ تير۱٣٣۱ .›› اينجا آرامگاه شهداي ‹‹قيام ملي ٣۰ تير›› است ،روزي که مردم در سراسر ايران با مشت وفرياد خود ،با چوب و سنگ به پيکار با تانک ومسلسل وسرنيزه برخاستند ،وپيروزشدند . البته حتي در تهران کشته خيلي بيش از اينها بود .اين چندتن را به گونه اي نمادين در اينجا وبدين گونه به خاک سپردند تا نشانه ويادبود جانها وخون هايي باشد که ملت ما درراه استقلال وآزادي خود ودرنبرد عليه استعمارواستبداد نثار کرده اند .

در اين روز مردم يک صدا فرياد ميزدند :‹‹از جان خود گذشتيم ،با خون خود نوشتيم ، يامرگ يا مصدق ! ›› .

در چها ردهم تير ۱٣٣۱ دکتر مصدق با توجه به افتتاح مجلس دور هفدهم بنا بر سنت پارلماني استعفا نمود .

در چنين اوضاعي رأي اعتماد مجدد به دکتر مصدق ازنظر گاه مصالح ملي در برخورد با قضيه ديوان لاهه حا ئز اهميت بود .زيرارأي عدم اعتماد مجلس به دولت مصدق تنها ابراز عدم اعتماد به يک دولت وشخص رئيس آن نبود ،بلکه عدم اعتماد وپشتيباني مجلس را از کارکرد دولت در ديوان لاهه به همراه داشت ومي توانست دررأي صادره ديوان تأ ثيري منفي براي ايران به دنبال داشته باشد .

عوامل وابسته و علاقه مند به سياستهاي انگليس در ايران قبلا تمهيدات لازم را به وجود آوردند ورياست مجلس را دراختيار گرفتند . دکتر سيد حسن امامي که به امام جمعه وابسته به دربار وسياست انگلستان مشهور بود ،توانست مسند رياست را از نامزد جبهه ملي دکتر معظمي بگيرد .دراين رأ ي گيري امامي ٣۹ رأي ودکتر معظمي ٣۵ رأي را کسب نمودند . در اثنا استعفا دکتر مصدق موج حمايت مردمي ازسرتاسر کشور براي نخست وزيري مجدد وي صورت گرفت وتظاهرات پي درپي واعتصابات گسترده درتهران وشهرهاي ديگر به عمل آمد .درنهايت در۱۵ تير با فشار افکار عمومي وتلاش نمايندگان جبهه ملي در مجلس دريک رأي گيري که در جلسه سري انجام شد ، دکتر مصدق مجددا به نخست وزيري انتخاب گرديد . نتيجه اين رأي گيري چنين بود: دکتر مصدق ۵۲ رأي، قوام دو رأي، و ۱۰ ورقه سفيد بود . روز ۱۹ تير ،شاه فرمان نخست وزيري مصدق را صادر کرد .دکترمصدق اهم سياست خود را اصلاحات داخلي اعلام کرد وبر اين اساس تقاضاي تصويب لايحه اختيارات به مدت شش ماه در مورد ‹‹ اتخاذ سياستهاي مالي،اقتصادي،اداري موازنه بودجه مملکت از درآمد نفت، اصلاحات وتصرفات در دستگاه دادگستري ،بانک ملي وايجاد سازمانهاي محلي در ولايات وايالات را نمود .

در اين اثنا اختلافات دکتر مصدق با شاه در تصدي مقام وزارت جنگ وارد مرحله بحراني شد . شاه اصرار داشت که مثل هميشه وزير جنگ وتمام مقامات نظامي را خود منصوب کند اما دکتر مصدق با اين امر مخالف بود زيرا خوب مي دانست که چنين وضعي اين امکان را به شخص شاه وسياستهاي انگلوفيل وي مي دهد که درروند اجراييات دولت اخلال کند ومانع دستيابي به اهداف ضد استعماري او شود .همين مسئله منجر به استعفاي وي شد . در متن استعفا آمده بود که ‹‹ چون در نتيجه تجربياتي که در دولت سابق به دست آمده پيشرفت کار دراين موقع حساس ايجاب مي کند که پست وزارت جنگ را شخصا عهده دار شوم و اين کار مورد تصويب شاهانه واقع نشد البته بهتر آن است که دولت آينده را کسي تشکيل دهد که کاملا مورد اعتماد باشد وبتواند مصوبات شاهانه را اجرا کند با وضع فعلي ممکن نيست مبارزه اي که ملت ايران شروع کرده است ،پيروزمندانه خاتمه دهد .

اين عمل واکنش شديدي را به همراه داشت . نمايندگان سلطنت طلب وطرفدار انگليس با انتخاب قوام به نخست وزيري ،اميد بيهو ده اي داشتند که وي بتواند پشتيبا نان پيشين خود را از مصدق جدا کند ،در حالي که جبهه ملي – با حمايت حزب توده – از مردم خواستند تا در پشتيباني از مصدق به اعتصابات عمومي وتظا هرات گسترده دست بزنند . شاه نخست تلا ش کرد تا با توسل به ارتش بحران را آرام سازد ،اما پس از پنج روز تظاهرات گسترده ،خونريزي وپيدا يش نشانه هايي از نافرماني در ارتش، تسليم شد واز مصدق خواست تا دولتي جديد تشکيل دهد .در جريان ناآرا ميهاي تيرماه اعتصابات گسترده اي در شهرهاي مهم برگزار شد وبيش از ۲۵۰ تظاهر کننده در تهران ،همدان، اهواز، اصفهان وکرمانشاه کشته ويا به شدت زخمي شدند . طبق آماري که در سال بعد از مفقودان اين روز به دست آمد معلوم شد ۱۰۵ نفر نيز مفقود شده اند که اين عده را هم مي بايست جزء شهدا به محسوب کرد .

مصدق پيروزي خود را باحمله هاي شديدي عليه شاه ،ارتش ،اشراف زمين دار ومجالس سنا وشوراي ملي دنبال کرد . او سلطنت طلبان را از کابينه اخراج کرد ، خودش کفيل وزارت جنگ شد ؛ سي تير راروز قيام مقدي ملي وقربانيان اين روز را شهداي ملي اعلام کرد ؛ زمين هاي رضا شاه را به دولت باز گرداند ؛ بخشي از بودجه دربار را قطع کرد وبه وزارت بهداري داد ؛ بنيا دهاي خيريه سلطنتي رادرنظارت دولت درآورد ؛ ابوالقاسم اميني را به وزارت دربارمنصوب کرد؛ شاه را ازبرقراري ارتباط مستقيم با ديپلماتهاي خارجي ممنوع کرد ؛ شاهزاده اشرف ،خواهر دوقولوي شاه را که فعاليت سياسي مي کرد وادار به ترک کشور ساخت ؛ وازهراقدامي عليه روزنامه هاي توده اي که درباررا‹‹مرکز فساد، خيانت وجاسوسي ›› معرفي مي کردند خودداري کرد . در واقع، سرانجام ، خود مصدق هم درباررا به دخالت در سياست متهم کرد واطمينان داد که يک کميته ويژه پارلماني مسائل قانوني ميان کابينه وشاه را بررسي کند . در گزارش اين کميته آمده بودکه قانون اساسي سرپرستي واداره نيروهاي مسلح را در صلاحيت دولت قرار داده است ، نه شاه . بدين ترتيب ،شاه در ارديبهشت ۱٣٣۲ ،همه قدرت واختياراتي را که از شهريور ۱٣۲۰ به خاطر آن جنگيده بود ودوباره به دست آورده بود ،از دست داد .

مصدق با افسران ارتش هم به شدت بر خورد کرد . وي نام وزارت جنگ را به وزارت دفاع تغيير داد ،۱۵ درصد از بودجه نظامي راکاهش داد واعلام کردکه دولت درآينده فقط تجهيزات دفاعي خواهد خريد .او،همچنين، يکي از بستگان خود را از مقام معاونت وزارت دفاع ملي کنار گذاشت ؛۱۵۰۰۰نفر را از ارتش به ژاندارمري منتقل کرد ؛وبودجه سرويسهاي اطلاعاتي را بسيار کاهش داد .افزون بر اين،مصدق دو کمسيون تحقيق ورسيدگي تشکيل داد :يکي زير نظر وزارت اقتصاد ودارايي براي بررسي دعاوي مربوط به فساد در تهيه و خريد تجهيزات ؛وديگري زير نظر کابينه براي بازرسي شيوه هاي ترفيع ارتشيها در گذشته .همچنين، از پايان دادن به مأ موريت هيئت نظامي آمريکا سخن گفت ؛ ۱٣۶ نفرازافسران ارتش ،ازجمله ۱۵ ژنرال را از ارتش بيرون کرد ؛ وبا گماردن تني چند ازافسران مورد اعتماد خود به پستهاي مهم ،حکومت نظامي را عله مخالفان سياسي خود به کاربرد . در اين هنگام ،يک وزير جنگ پيشين با تحصن درسنا ،اعلام کرد که حکومت نظامي ‹‹مغاير با قانون اساسي ›› است ودولت را به ‹‹دامن زدن به جنگ طبقاتي ›› متهم ساخت .

قيام ٣۰ تير اين دستاورد مهم تاريخي را براي ملت ايران به همراه داشت که اگر رهبري با ويژگي ومقبوليت مردمي در صحنه حاضر شود واستوار و پايدار از منافع ملي وحقوق حقه مردم با حسن نيت دفاع کند بي گمان با پشتيباني وسيع توده اي همراه خواهد بود ونتيجه اين ايستادگي را ملت لمس کرده وبا چشمان خود خواهد ديد .

اخبار روز