اریک اکسل هرملین ( ۲۲، ژوئن، ۱۸۶۰ - ۸، نوامبر، ۱۹۴۴ )

عمر آن ده سال «روزگار خوش» هم بالاخره سر آمد. اریک هرملین از استرالیا به انگلستان و سپس به استکهلم بازگشت و به محض بازگشت، در بیمارستان کاتارینا بستری گردید، جهت ترک اعتیاد و تیمار اجباری. این بار هم ابتکارعمل با برادرش بود، منتها تفاوت این بار و بارهای قبل این بود که درست از همین تاریخ (٢٠ فوریه ١٩٠٩) او دیگر برای مابقی عمر تحت قیمومیت برادرش قرار می‌گرفت. یوسف هرملین در تقاضانامه خود خطاب به مدعی‌العموم از جمله نوشت: «... این برادر به‌مدت حداقل ٢٠ سال از تیمار خود عاجز بوده است.»

پس از چهار ماه درمان اجباری در بیمارستان کاتارینا، رأی نهایی پزشک معالج سرانجام صادر شد و او، اریک هرملین را یک بیمار روانی و به‌شدت نیازمند تیمار اجباری تشخیص داد. متعاقباً، اریک هرملین را تحت‌الحفظ از استکهلم به شهر لوند در جنوب سوئد انتقال دادند و در هاسپیتال این شهر (که بعدها به بیمارستان سنت لارس شهرت می‌یافت، اما در اصل تیمارستان دربسته‌ای بود) مقیم کردند.

در پرونده پزشکی او از جمله می‌خوانیم: «فردی متوهم و بی‌اعتنا به رعایت اصول اولیه نظافت شخصی... گستاخ و تا حدودی بی‌‌نزاکت... مشاعر وی گاهی خیلی کُند کار می‌کند...» مشهورترین روانکاو کشور سوئد، اریک هرملین را معاینه کرد و گفت: «هیچ‌ نوع تیماری قادر نیست اختلالات روانی این بیمار را مداوا کند.» به عبارت دقیق‌تر، نه دیگر امیدی به شفای بیمار می‌رفت، نه بیمار دیگر می‌توانست به آزادی و ترک تیمارستان امیدی ببندد. تشخیص این مشهورترین روانکاو سوئد در حقیقت چیزی نبود جز یک قتل قضایی در حق اریک هرملین که حال مجبور می‌شد ٣۵ سال باقی‌مانده از عمر خود را (از ١٩٠٩ تا ١٩٤٤) در تیمارستان سنت لارس سپری کند.

پزشکان و روانکاوان هرگز موفق نشدند راجع به علل «رفتارهای ناشایست» یا «مشاعر کُند» اریک هرملین به تشخیصی علمی و پایدار برسند. اما اریک هرملین تشخیص خود نسبت به حال و روز پزشک ارشد تیمارستان را به‌روشنی بیان می‌کرد: «مجسمه بلاهت و بی‌سوادی!»

تولد نو
اقامت در تیمارستان سنت لارس نقطه پایانی بود بر یک دوره زندگی پرماجرا و پرفراز و نشیب، و البته به شدت مخرب। می‌توان با این گمانه نیز ور رفت که چه‌بسا اریک هرملین چنین موقعیتی را در ته قلبش آرزو می‌کرد، یعنی بدش نمی‌آمد در منزلی آرام و قرار گیرد تا در اولین قدم، کرامت خود را بازیابد و سپس فارغ از جمیع توقعات و مسئولیت‌های اجتماعی رایج در قرن ٢٠، از همان اتاق تیمارستان واقع در ساحل دریای بالتیک، نقبی بزند به قرون ١٠ و ١٢ و ١٤، به ری و سمرقند و بخارا، به شیراز و بغداد و دمشق، به کوی و برزن‌های هزار و یک شبی مشرق‌زمین؛ فقط به سودای گشودن اسرار سربه‌مهر عرفان پارسی. او حال در آستانه دهه پنجم زندگی می‌رفت تا از نو زاده شود و تیمارستان را به پربارترین عرصه زندگی‌ خویش تبدیل کند.

اریک هرملین دست به قلم شد. ابتدا مقاله‌های بلند نوشت و به بحث راجع به موضوعات روز اجتماعی پرداخت؛ همه از زاویه دید یک محافظه‌کار وطن‌پرست و پروآلمانی - تقریباً در راستای همان مشی سیاسی برادرش. به این ترتیب، تعدادی مقاله در روزنامه‌های دست‌راستی به چاپ رساند، اما کم‌کم از این کار دست کشید و در عوض، کوله‌بار سفرهای دورش را، همانی را که پر بود از گل‌ها و شاپرک‌های بوستان‌های دور ونزدیک، آن را گشود و دیگر رسالت خود دید که مابقی عمر را وقف تفسیر و ترجمه آثار عرفانی ملل مختلف کند. کار را با ترجمه آثار متفکران مسیحی مانند یاکوب بوهم و امانوئل اسودبورگ آغاز کرد و بعد رفت سراغ سعدی، بعد سراغ حسین آزاد، بعد سراغ محمود شبستری، بعد سراغ خیام...

En shaikh sade till en sköka: »Du är drucken;
Hvart ögonblick är du, fotbunden, liggande i ett nytt nät.«
Hon svarade: »O Shaihk! Jag är allt hvad du säger;
Men du, är du allt hvad du ger dig ut för (att vara)?«

شیخی به زنی فاحشه گفتا: مستی،
هر لحظه به دام دیگری پا بستی؛
گفتا؛ شیخا، هر آنچه گویی هستم،
آیا تو چنانکه می‌نمایی هستی؟

اریک هرملین از سال ١٩١٣ تا ١٩٤٣ جمعاً ٤٢ جلد ترجمه آثار عرفانی انتشار داد که از آن میان، ٢٨ جلد، مشتمل بر ١٠٠٠٠ صفحه، اشعار پارسی بودند.

او عادت داشت به‌وقت پوشاندن جامه پاک و برازنده انجیل کارل دوازدهم به تن «اشعار مقدس و قدیمی پارسی»، واژه به واژه، عبارت به عبارت، ترجمه کند تا حتی‌المقدور امانت‌دار خوبی باشد. ضمناً در گزینش نسخه‌های مرجع فوق‌العاده دقت و وسواس به‌خرج می‌داد.

اریک هرملین ٣١ سال تمام فقط ترجمه کرد و هرازگاهی با فروش مقداری از املاک خود، به واسطه برادرش، پولی فراهم آورد و ترجمه‌هایش را به زیور طبع آراست. شمار تیراژها بالا نبود: بین ٤٠٠ تا ۵٠٠ تیراژ. هیچ منتقدی ابداً حاضر نشد نقدی بر ترجمه‌های او بنویسد. تعداد کمی از ترجمه‌ها به فروش رفتند. در فقدان منتقد و مشتری، اریک هرملین چاره‌ای ندید جز این‌که خودش به خودش جایزه بدهد: پس از هر بار که ترجمه‌ای قطور به چاپ می‌رساند، از تیمارستان می‌گریخت، می‌گریخت به آن سوی آب‌های بالتیک، به شهر کپنهاگ، و چند روز پیاپی نوش‌خواری مفصل می‌کرد. مجموعاً شانزده دفعه فقط به چنین مناسبت‌هایی گریخت؛ شانزده گریز در ازای ١٠٠٠٠ صفحه اشعار عارفانه پارسی، از سعدی و خیام و مولانا و عطار و نظامی و سناعی و چند تن دیگر. اشعار حماسی فردوسی نیز ترجمه کرد، اما شگفتا که هرگز به غزل‌های حافظ نزدیک نشد. با نگاهی گذرا به فهرست ترجمه‌های اریک هرملین درمی‌یابیم که نام حافظ دراین فهرست بالابلند به چه شکل عجیب و غریبی غایب است.

* سعدی، بوستان، ١٩١٨
* نغمه‌های پارسی، حسین آزاد، گزیده گلزار معرفت و صبح امید، ١٩٢١
* محمود شبستری، گلشن راز، ١٩٢٦
* رباعیات عمر خیام، ١٩٢٨
* سنایی، حدیقة‌الحقیقه، ١٩٢٨
* بیدپای، حکایات برگزیده، انوار سهیلی، ١٩٢٩
* شیخ عطار، پندنامه (جلد اول)، ١٩٢٩
* شیخ عطار، پندنامه (جلد دوم)، ١٩٢٩
* شیخ عطار، منطق‌الطیر (جلد اول)، ١٩٢٩
* شیخ عطار، منطق‌الطیر (جلد دوم)، ١٩٢٩
* شیخ عطار، تذکرة‌الاولیا (جلد اول)،١٩٣١
* فردوسی، شاهنامه، ١٩٣١
* شیخ عطار، تذکرة‌الاولیا (جلد دوم)، ١٩٣٢
* شیخ نظامی، سکندرنامه، ١٩٣٣
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد اول)، ١٩٣٣
* نغمه‌های پارسی (جلد اول)، مثنوی، مولانا جلال‌الدین، دفتر چهارم، ابیات ١٣۵٧ - ١٩٣٤،١٢٦٣
* نغمه‌های پارسی (جلد دوم)، مثنوی، مولانا جلال‌الدین، دفتر چهارم، ابیات ٢٠٢٩ - ١٩٣٤،١٣۵٨
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد دوم)، ١٩٣۵
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد سوم)، ١٩٣۵
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد چهارم)، ١٩٣٦
* حکایت آن سه ماهی، کلیله (جلد اول)، ١٩٣٧
* حکایت آن سه ماهی، مثنوی، مولانا جلال‌الدین، دفتر پنجم، ابیات ٢٣١٢ - ٢٢٠٢، ١٩٣٧
* کلیله (جلد اول)، ١٩٣٨
* شیخ عطار، تذکرة‌الاولیا (جلد سوم)، ١٩٣٩
* کلیله (جلد دوم)، ١٩٣٩
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد پنجم)، ١٩٣٩
* مولانا جلال‌الدین، مثنوی (جلد ششم)، ١٩٣٩
* کلیله (جلد سوم)، ١٩٤٢
* راجع به ملائک و شیاطین نزد آدمی، گزیده‌های مثنوی، ١٩٣٩
* شیخ عطار، تذکرة‌الاولیا (جلد چهارم)، ١٩٤٣

باید افزود که اریک هرملین یک بیمار مطیع و نمونه نبود. او به آسانی - به خصوص در ابتدای ورودش به تیمارستان - با پزشکان و کارمندان و سایر بیماران مسئله پیدا می‌کرد و می‌گریخت. و هر بار پس ازکوتاه‌مدتی به تیمارستان بازش می‌گرداندند، آن هم در حالی که از مصرف بی‌رویه الکل بی‌هوش و بدحال بود. او به هر روی، به یمن ثروت و اعتبار موروثی، یک بیمار ویژه و برخوردار از مزایای ویژه در تیمارستان سنت لارس به‌شمار می‌رفت. دو اتاق در اختیار داشت. یکی از آن‌ها را کرده بود اتاق کار و کتاب‌خانه. کتاب‌ها را معمولاً می‌خرید، چون به عنوان یک بیمار روانی حق نداشت از کتاب‌خانه دانشگاه لوند قرض بگیرد. از این رو، با اغلب ناشران و کتاب‌داران درجه یک اروپا در تماس بود. بنگرید طنز تاریخ را که کتاب‌خانه دانشگاه لوند اکنون - ٦٦ سال پس از مرگ دیوانه‌ای که از حق قرض کتاب محروم بود - به خود می‌بالد که میراث‌دار بخش اعظم کتاب‌‌های متعلق به آن دیوانه است. دانشجویان رشته ادبیات و فلسفه دانشگاه نیز از این موهبت برخوردارند که با برداشتن چندین واحد هرملین‌شناسی، با سبک ادبی آن دیوانه آشنا شوند.

زبان و عرفان
اریک هرملین به اغلب زبان‌‌های اروپایی، و از همه بیشتر به لاتین و آلمانی تسلط کامل داشت. در مقام یک زبان‌شناس، فردی محافظه‌کار بود. رفرم درست‌نویسی سال ١٩٠٦ سوئد را به هیچ می‌انگاشت و کتاب انجیل سال ١٩١٧ را هم چیزی مهمل و پوچ می‌شناخت. معقتد بود که انسان باید بتواند از ظاهر هر لغت به ذات آن پی ببرد؛ فقط در این صورت می‌شد به بیان و پیام واقعی الفاظ دست یافت. متن ترجمه‌های او بس منحصربه‌فردند؛ منحصربه‌فرد و آرکائیک و چشم‌نواز.

طی این همه سال اقامت در تیمارستان، اریک هرملین با هر قدمی که در طریق عرفان برداشت، نگاه خود نسبت به مسائل اجتماعی را نیز تغییر داد. او به‌تدریج از ناسیونالیسم خشن بیزاری جست و در عوض به نوعی اومانیسم جهانی گرایش نشان داد. او از اوان جوانی با یهودیان احساس نزدیکی و همدردی می‌کرد، اما این احساس اکنون شکل و رنگ مذهبی به خود می‌گرفت. به باور او، یهودیت و مسیحیت و اسلام دارای یک هسته مشترک بودند، اما قوم یهود نخستین مردمانی بودند که خداوند با آنان به سخن نشست. از این رو، زبان عبری جایگاهی ویژه نزد اریک هرملین پیدا می‌کرد. لابد به انگیزه سردرآوردن از سخنان خداوند با قوم یهود بود که فراگیری زبان عبری را بر خود واجب شمرد و با خاخام کنیسه شهر مالمو رشته الفت تاباند. خاخام به‌طور منظم به تیمارستان می‌آمد و به رفیق دیونه‌اش عبری می‌آموخت.

یکی دیگر از عادات اریک هرملین این بود که در حاشیه ترجمه‌هایش راجع به موضوعات مربوطه - چنانچه مهم بودند - اظهارنظر کند. او در نوشته‌های خود، یهودیان آواره را با کلمات مهرآمیز ‌می‌نوازید و یهود‌ستیزان را با الفاظ تند به باد انتقاد می‌گرفت، علی‌الخصوص یهودستیزان وابسته به نازیسم آلمانی را. او پس از واقعه شب بلور یا شب کریستال (شب بین نهم و دهم نوامبر ١٩٣٨) آدولف هیتلر را یک «قاتل آتش‌افروز» ‌نامید.

بی‌آن‌که بخواهیم حرکت اریک هرملین از کژراه اعتیاد به جاده عرفان را تا حد نوعی خودروانکاوی فرو بکاهیم، باز هم می توان ادعا کرد که آراء و افکار به‌جا مانده از او در ترجمه‌ها و حاشیه‌‌ها، همه بازتابنده تجربیات زندگی خود او، یا لااقل مکاشفات اخلاقگرایانه ملهم از اعتیاد او به الکل، هستند.

شیطان و شراب
عرفان در قالب هر دین و مذهبی که تجلی کند، در همه حال نوعی تلاش پیوسته است از سوی انسان برای نیل به وحدت و یگانگی، به ایجاد نوعی پیوند اسرارآمیز با خداوند از طریق راز و نیاز. این پیوند اسرارآمیز همواره برای هرملین مسئله‌آفرین بود. او در هر فرصتی، پیرامون این پیوند حاشیه‌نویسی‌های مفصل می‌کرد و هرگز کتمان نمی‌کرد که با پذیرش بی چون و چرای چنین پیوندی مشکل دارد. او با ارجاع به عمرخیام ‌می‌نویسد: «خداوندا، تو هستی من، و اصلاً خود من هستی.»

اریک هرملین تقریباً در تمام ترجمه‌های خود به مقوله واحدی می‌پردازد که به عقیده او، خدا و انسان را از یکدیگر دور می‌سازد و آن مقوله، شخصیت انسان، یا به بیان خود او، منیت انسان است. منیت می‌تواند از جمله نزد «یک محقق دانا و عالم» خود را این‌گونه تجلی دهد که او بکوشد خدا را با معیارهای خود بسنجد، یا که خود را برتر از سایر انسان‌ها فرض کند. بنابراین، منیت یک جنبه زشت و شیطانی بشریت است. شیطان نزد اریک هرملین موجودی ذهنی و نمادین نیست، بلکه موجودی است عینی و واقعی. از همین رو، او هرگز نتوانست با متکلمان و الهیون مذهب پروتستان، که یک مسیحیت منهای شیطان آرزو می‌کردند، هم‌رأی و هم‌نظر باشد.

شراب نیز در ترجمه‌های اریک هرملین جایگاهی بغرنج دارد. او می‌نویسد: «محمود شبستری عارف و شاعر قرن ١٤، در دیوان گلشن راز به پانزده پرسش مرتبط با زندگی پاسخ داده است. چهاردهمین پرسش او این است: شراب و چراغ و زیبایی چیست‌اند؟ جمله "به میخانه وارد شو!" به چه معناست؟ محمود سپس تعدادی پاسخ ارائه می‌دهد، از جمله این‌که: شراب و چراغ و زیبایی جنبه‌های ظهور حقیقت‌اند، زیرا حقیقت به اشکال مختلف ظهور می‌کند. محمود در غزل دیگری می‌گوید: بنوش، شراب بنوش و خویشتن خویش را از منیت رها ساز!»

پایان راه
گفتیم که هیچ منتقد ادبی ابداً حاضر نشد در زمان حیات اریک هرملین نقدی بر ترجمه‌های او بنویسد. اما ناشناختگی نزد عوام، ذره‌ای از نفوذ بر نخبگان نمی‌کاهد. تاکنون چهار نسل از شعرای به‌نام سوئد از منبع فیض اریک هرملین سیراب شده‌اند. یلمار گولبری، اریک لیندگرن، آکسل لیفنر، یوستا اوسوالد، گونار اکه‌لوف، کارل ونه‎بری، و ویلهلم اکه‌لوند همه غول‌های ادبیات شعری سوئد به‌شمار می‌روند و همه نیز از اصحاب هرملین، یا هرملینی محسوب می‌شوند.

به‌رغم تأثیر به‌سزای شعر و ادب پارسی بر سرنوشت اریک هرملین، او هرگز به ایران سفر نکرد. زبان پارسی را در دوران خدمت در ارتش بریتانیا در هندوستان فرا گرفت و در دوران اقامت در تیمارستان سنت لارس بود که به آن عمق و بُعد بخشید. در سال ١٩٤٣ تقدیرنامه‌ای به دست او رسید از سوی سفارت ایران در استکهلم. سفیر ایران به ملاقات او رفت و چند روز بعد طی مراسمی رسمی در کتاب‌فروشی معروف آکادمی در شهر لوند، نشان شیر و خورشید دولت ایران به اریک هرملین اهدا شد. من نگارنده اگر جای سفیر بودم، زیرگوشی هم که شده از آن دیوانه مشهور اسکاندیناوی می‌پرسیدم: «چرا هرگز از حافظ ترجمه نکردی؟ این چه رازی است؟»

در سال‌های اخیری شاهدیم که اسلام‌گرایان متعصب و بیگانه با هر نوع فلسفه مداراجو، دست به‌کار شده ‌اند و دارند جعل تاریخ می‌کنند، دارند می‌کوشند شیفتگی اریک هرملین نسبت به عرفان پارسی را مصادره به مطلوب کنند و از او یک مجسمه مبهوت و مسلمان بتراشند، تو گویی که او با تشرف به دین حنیف به رستگاری رسید. و این کذب محض است و حقیقت جز این نیست ‌که او همیشه یک عارف مسیحی باقی ماند و همواره - چه بعضی را خوش آید، چه نیاید - باور داشت که خداوند نخستین بار با قوم یهود به سخن نشست، منتها بنا به رسالت صلح‌طلبانه‌ای که برای خود قائل بود، ترجیح می‌داد فاصله میان ادیان ابراهیمی را نادیده انگارد و پیروان این سه دین و سایر ادیان را به آشتی با یکدیگر فراخواند. تردیدی نیست که او اگر امروز زنده بود، داوری‌اش راجع به هر رهبر و رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر جنایت‌کاری، اعم از یهودی و مسیحی و هندو و بودایی و سنی و شیعی و سوسیالیست و آتئیست، دقیقاً همانی می‌بود که راجع به آدولف هیتلر بود: قاتل آتش‌افروز.

در این صد و پنجاهمین سالگرد تولد اریک هرملین، جای یک بررسی جامع ازروزگار و ترجمه‌های او در محافل پارسی‌زبان خیلی خالی است. بار رفع این نقصیه بر دوش ما ایرانی‌ها سنگینی می‌کند. سخت امیدوار باشیم که کسی با بنیه علمی کافی و رها از هرگونه تعصب ایدئولوژیک یا الهی، هر چه زودتر آستین همت بالا زند و اریک هرملین را به پارسی‌زبانان بشناساند، همان‌طور که او گنجینه‌های ادب پارسی را به اروپاییان، به‌ویژه مردم شمال اروپا شناساند. شاید روزی دانستیم که چرا او از حافظ ترجمه نکرد.

بارون اریک هرملین، پدرخوانده شعر و ادب پارسی در اسکاندیناوی، در هشتم نوامبر ١٩٤٤ در سن ٨٤ سالگی در تیمارستان سنت لارس دیده بر جهان فروبست. نامش بلند و یادش عزیز باد!