پان ترکیسم

این مقاله توسط گروهی از پژوهشگران ایرانی آذری تبار در تبریز

 با همکاری و شرکت آقای آریا آتروپات استاد دانشگاه تهیه شده است.
 

درآمد .
اندیشه ی سیاسی پان ترکیسم (1) از ایدئولوژی هایی بود که در پایانه های حکومت امپراتوری عثمانی میان نخبگان سیاسی ترک شکل گرفت و گسترش یافت.این اندیشه بر پایه ی تصورات تاریخی و فرهنگی و عمدتا زبانی در صدد متحد کردن همه ی ترکان جهان در یک کشور و در زیر یک حکومت بنام دولت بزرگ توران بزرگ یا ترکیه بزرگ می بود.عمده تاکید پان ترکیست ها در شناسایی و تعریف عنصر ترک بر پایه و اساس زبان مشترک ترکی شکل گرفته است و براین باور است که هر مردمی به این زبان گفتگو کرده یا می کنند وابسته به ملت ترک می باشند.این ایده که ترکان ملتی بزرگ و هم خون مغولان می باشند و در گذشته امپراتوری های نیرومندی را شکل داده اند نخستین بار از سوی نویسندگان غیر ترک و عمدتا یهودی ارائه گردید.چراکه در امپراتوری بزرگ عثمانی که متشکل از نژادها و ملتهای گوناگون بود،چندان اهمیتی و تاکیدی بر عنصر ترک و زبان ترکی وجود نداشت.چنانکه بسیاری از یونانی ها و اروپایی ها همانند وزیر بزرگ سلطان سلیمان قانونی ( ابراهیم) از مسیحیان مسلمان شده بودند که وارد دربار شده بودند و بسیاری دیگر از امپراتورهای عثمانی از مادران روس و اروپایی متولد شده بودند....
●تئوریسین های غیر ترک پان ترکیسم
هر چند که امروزه غالبا نویسندگانی چون ضیاء گوک آلپ ،احمد آقایف ،نیهال آتسز ، آکچورا از نظریه پردازان عمده ی پان ترکیسم و پان تورانیسم شناخته می شوند ولیکن ریشه ی اصلی این مقوله را باید در کتاب ها و نوشته های خاورشناسان غیر ترک جستجو کرد.
آرتور لملی دیوید نخستین کسی بود که در سالهای 1810 تلاش بسیاری را مصروف شعله ور کردن احساسات ملی گرایانه در میان ترکان و یادآوری قومیت ترکی آنان نمود.وی در کتاب بررسی های مقدماتی تلاش داشت به ترکان اثبات نماید که دارای نژاد و ملیت برجسته ای هستند و بر سایر ملیت های تابع عثمانی برتری دارند.القائات دیوید _که از یهودیان انگلستان بود_ پیرامون برجستگی ترک ها بعدها تاثیر زیادی بر روی نهضت ترکان جوان گذاشت.در سال 1851 فواد پاشا و جودت پاشا نوشته های دیوید را به ترکی عثمانی ترجمه کردند و علی ساوی آثار دیوید را اساس نوشته های خود در ارتباط با زبان ترکی قرار داد.
دیوید لئون کوهن یکی دیگر از اروپائیان یهودی تبار بود که میل زیادی به نشان دادن برتری ترک ها داشت.وی که تبعه ی فرانسه بود تلاش داشت پیوندهای ترکان با سایر ملل مسلمان را سست نماید و در همین جهت پس از انتشار کتاب خود در زمینه ی تاریخ ترکان (1899) جمعیت هایی متشکل از اعراب و ترک ها را در پاریس دور خود گرد آورد و عملا تلاش کرد افکار ناسیونالیستی را در این ملتها تقویت نماید.لئون کوهن نیز از یهودی تبار های فرانسه بود.
آرمینوس وامبری یهودی مجارستانی که در خدمت دولت فخیمه انگلستان قرار داشت از جمله ی خاورشناسانی است که بیشترین تاثیر را در جنبش های پان تورانیستی در همان دوران نخست گذاشت.وی یکی از بخش های کتاب خود بنام درویش دروغین در خانات آسیای میانه را به ترک ها اختصاص داد و برای نخستین بار ادعا کرد مردمی در حد فاصل دیوار چین و بالکان زندگی می کنند که همه از یک ملت بزرگ کهن شمرده می شوند و در گذشته در سرزمینی بزرگ و یگانه بنام توران روزگار می گذراندند.این کتاب که در سال 1868 در انگلستان چاپ شد سعی داشت به ترکان عثمانی تلقین کند که بر همه ی ملل شرقی برتری دارند و از نواده های چنگیز خان مغول به شمار می روند در نتیجه بایستی در سایه ی اتحاد ترکی مجد و عظمت گذشته را تجدید نمایند.وامبری فرزند یک روحانی یهودی بود و پس از دوران جوانی به خدمت دولت انگلستان در آمد .تلاش وی رودررو قرار دادن عثمانی و روسیه ( جهت ناتوان سازی هر دو) و تکه پاره کردن نواحی عرب نشین عثمانی جهت استیلای اروپایی ها براین منطقه بود.جالب آنکه بیشتر سیاستمداران موثر در کمیته ی اتحاد و ترقی از کسانی بودند که در عثمانی به آنان دونمئه ( یهودیان مسلمان شده )اطلاق می گردید و مصطفی کمال نیز تحت نظر همین دسته از افراد پرورش یافت.
●اهداف یهودی ها از طرح پان ترکیسم:
هدف یهودیان از ترویج ملی گرایی افراطی و ساختگی در جامعه روشنفکری ترکیه شعله ور ساختن جنگ داخلی و دشمنی میان ترک ها و اعراب و ایجاد بی ثباتی در مستعمره فلسطین و در نهایت بدست گرفتن کنترل اوضاع در اورشلیم به کمک انگلستان می بود. توضیح اینکه پس از نا امیدی یهودی ها از مذاکرات با سلطان عبدالحمید پیرامون واگذاری فلسطین و قدس به یهودی ها صهیونیست ها برنامه تکه تکه کردن عثمانی و ایجاد جدایی میان و اعراب را طراحی نمودند.بر اثر دسیسه ی صهیونیستی و استعماری جنبش ترکان جوان(3) سازمان دهی شد و در 1908 با به قدرت رسیدن سران این جنبش عبدالحمید برکنار گردید.النهایه در نتیجه ی سیاست های استعماری و جدایی افکنانه و برتری جویانه کمیته ی اتحاد و ترقی آتش جدایی میان ترک ها و سایر ملل مرد بیمار اروپا زبانه کشید و زمینه برای تسلط یهودی ها بر اورشلیم و ارض مقدس هموار گردید.
●پان ترکیسم در عثمانی :
یوسف آکچور اوغلو ( آکچورا ) یکی از تئوریسین هایی نام آور پان ترکیسم بود که رساله های وی بنام "سه طرز سیاست" اهمیت فراوانی در میان گروه های ملی گرای ترک یافت.آکچورا که از تاتار های کریمه ( روسیه) می بود ، زیر تاثیر مستقیم پان اسلاویسم قرار داشت.کتاب وی برای وی نخستین بار در قاهره به چاپ رسید و به تدریج اهمیتی در درجه مانفیست پان ترکیسم پیدا کرد.از نظر وی تنها مبنای هستی واحدی که آنرا ملت ترک می نامید ،عبارت بود از ترک گرایی(پان ترکیسم).
ضیاء گوک آلپ _ که مادر وی کرد تبار بود_از اندیشمندان متأخر پان تورانیسم محسوب می شود که مقام و جایگاه ویژه ای در میان پان ترکیست ها دارد و پدر پان ترکیسم لقب گرفته است.از نظر وی میهن ترکان نه ترکیه است و نه ترکستان بلکه توران بزرگ کشور جاودانی آنان محسوب می شود.وی برای پیشبرد آمال خود تئوری هایی در زمینه ی اقتصاد،جامعه شناسی و سیاست و... ارائه داد که هر کدام باب ویژه ای در زمینه ی پان ترکیسم محسوب می شود.
نیهال آتسز یکی دیگر از تئوریسین های جدید پان ترکیسم بود که اعتقاد داشت گروه های انسانی را باید بر اساس زبان تقسیم بندی کرد و بر این اساس است که نژاد و نسب ترکها و مغول ها به ریشه ی یکسانی می رسد.او در مقاله ای با عنوان " ترکها از کدام نژاد هستند؟" می نویسد: « مغول هرچه قدر هم وحشی و بربر باشد دست کم صاحب مزیت هایی است که یک سرباز و جنگجو داردو از سوی دیگر قرابت ترک و مغول امروزه یک حقیقت علمی به شمار می رود.تاریخ و خون این دو بقدری با هم آمیخته است که بررسی جداگانه ویژگی های ایشان نا ممکن است.»(4) وی در فرازی از همین مقاله اشاره ی ضمنی دارد به اینکه ملت ترک دارای تمدن کهنسالی نبوده اند برای مطرح شدن در جهان چنین موضوعی ضرورتی ندارد.
« امروزه برای مطرح شدن به عنوان یک ملت متمدن نیازی نیست ثابت کنیم ملتی بوده ایم که تمدن پیش از میلاد مسیح داشته ایم.همانطور که ملت های امروزین اروپا چنین نیستند... به کودکان مان میگوییم پدران تو به دلیل زندگی در سرزمین های سرد و خشن و میان ملل پرجمعیت ،جنگ جویان و سربازان فوق العاده ای شده و زندگی شان صرف جنگ با طبیعت و سایر ملتها شده است.علیرغم این هر زمان که فرصتی پیدا می کردند تمدن های والایی بر پا می نمودند ولیکن آن برتری را که در جنگ و سربازی بدست آورده اند هنوز در میدان تمدن کسب ننموده اند» (5)
●نهاد های نخستین پان ترکیسم :
از نهادهای عمده ای که در اواخر عثمانی با ایده ی ترک گرایی گام در عرصه اجتماع نهاد " ترک درنگی" در سال 1908 بود که در اسلامبول تاسیس شد.این انجمن ترویج ترکی عثمانی در میان ملل بیگانه به ویژه در میان ترکان بالکان ،ایران،روسیه ،چین ،اتریش و... را در برنامه کاری خود قرار داد. در سال 1912 ترک درنگی جای خود را به "ترک اجاقی" سپرد.این انجمن نیز در بیانیه خود پیشبرد آموزش ملی و ارتقای سطح علمی و اجتماعی ترک ها را که در صدر ملل اسلامی قرار دارند دانسته و تلاش برای بهبود نژاد و زبان ترکی را برنامه خود اعلام کرد.
پی از شکست عثمانی در جنگ دوم جهانی و واگذاری سرزمین های غربی به اروپا در زمان حکومت کمیته ی اتحاد و ترقی و بنیان گذاری ترکیه نوین با مرزهای کنونی در سال 1923 بوسیله ی مصطفی کمال پاشا تب ناسیونالیسم الحاق گرایانه تا حد زیادی فرو کش کرد.آتاترک تلاش می کرد برای خشنودی کشور های همسایه به صورت صریح به پان ترکیسم دامن نزند و بیشتر تلاش خود را مصروف نوسازی داخلی جمهوری نوپای ترکیه می نمود.از جنگ جهانی دوم به این سو نیز ترکیه به دلایلی از سیاست های پان دست کم در ظاهر گریزان بود . در این دوران سرلوحه ی سیاست خارجی ترکیه را اروپایی شدن و غرب گرایی تشکیل میداد از سوی دیگر قدرت شوروی و ایران مانع نفوذ ترکیه در قفقاز و سرزمین های به اصطلاح ترک نشین(آسیای میانه) در آن دوران می شد.به همین دلیل ترکیه در ظاهر چندان فعالیتی در راستای سیاست های الحاق گرایانه از خود بروز نمی داد و بیشتر انرژی خو مصروف سرکوب جنبش های کردی و ترک کردن کردها می نمود.
●حزب حرکت ملی (اقدام ملی)
همانند امروز هنگام بنیانگذاری جمهوری لائیک ترکیه در 1923 در آن روزگار نیز ارتشیان و افسران ارتش ترکیه ( اردو ) دارای روحیه بالای پان ترکی می بودند و برای تسکین دادن شکست های ناشی از جنگ جهانی به دامان این افکار چنگ میزدند در نتیجه همکاری های نزدیکی با گروه های سیاسی پان ترکیست برقرار می کردند.پس از درگذشت آتاترک و گذار از دوران تک حزبی، احزاب چندی در ترکیه تشکیل شدند .حزب حرکت ملی (6) که اکنون نیز در صحنه ی سیاسی ترکیه حضور دارد یکی از احزابی بود در آن دوران توسط آلپ ارسلان تورکش بنیانگذاری شد.
●کارنامه ی آلپ ارسلان تورکش:
تورکش در سال 1939 با درجه ی سروانی از مدرسه ی جنگ پیاده نظام دانش آموخته شد و در سال 1944 به درجه سرهنگی رسید.در همین سال به همراه نیهال آتسز به اتهام نژادپرستی و پان تورانیسم محاکمه و به 9 ماه و 10 روز حبس محکوم شد.در همان سال ِ نخست زندان با حکم دادگاه نظامی آزاد و در سال 1947 از اتهامات وارده تبرئه شد.تورکش در سال 1948 دانشکده ی افسری را به پایان رساند سپس به امریکا فرستاده شد و در امریکا تحصیل کرد. در سالهای 57- 1955در واشینگتن در کمیته ی دائمی ناتو به عنوان "هموند هیئت نمایندگی ستاد مشترک ارتش ترکیه " انجام وظیفه نمود. در این سال نیز به تحصیل در رشته ی اقتصاد بین الملل پرداخت.در سال 1959 به آلمان فرستاده شد و سپس به عنوان فرمانده نیروی زمینی ناتو ( مدیریت شعبه ترکیه) ارتقاء یافت و به درجه آلبای در ارتش ترکیه نائل گردید.
تورکش در کودتای 1960 ارتش بر علیه دولت ادنان مندرس در کمیته ی رهبری کودتا (7) عضو بود.همچنین جزو 8 نفر از افسرانی بود که کودتای 27 می 1960 را طراحی و اجرا نمودند(8).تورکش اعلامیه کودتا را شخصا از رادیو خواند و از آن پی نامش بر سر زبان ها افتاد.وی به علت اختلاف نظرهای داخلی با سایر اعضا از کمیته اخراج و به عنوان مشاور سفیر به دهلی نو فرستاده و از ارتش نیز بازنشسته اعلام شد.وی در سال 63 انجمن صلح و پیشرفت را با هدف گردهم آوردن نیروهای ملی گرا بنیانگذاری کرد.در این سال با طلعت آیدمیر و فتحی گورجان که در تدارک کودتای دیگری بودند وارد همکاری شد ولی به علت به توافق نرسیدن با آن دو کودتا را به دولت گزارش کرد.تورکش در دادگاه نظامی به جرم سازماندهی کودتا محاکمه ولی به جهت لو دادن آن تبرئه گردید.
در سال 1965 به همراه چند تن از اندامان پیشین کمیته ی اتحاد ملی "حزب جمهوری خواه ملت روستایی C.K.M.P را تاسیس کرد و به عنوان نماینده مردم آنکارا وارد مجلس شد.در سال 69 حزب وی بنام حزب حرکت ملی تغییر نام و نشان سه هلال ماه را به جای نشان ترازو سمبل حزب قرار داد.در سالهای 1969 تا 1973 به عنوان نماینده مردم آدانا در مجلس حضور داشت.تورکش پس از کودتای 1980 که زد و خورد های پان ترکیست ها با گروه های چپگرا علت اصلی آن بود زندانی شد و تا سال 1985 در حبس بود.او تا سال 1987 از فعالیت سیاسی ممنوع شده بود ولی در این سال با ورود به حزب کوشش ملی M.G.P با دیگر وارد میدان سیاست شد و در سال 1991 وارد پارلمان گردید.در سال 93 با لغو قانون ممنوعیت فعالیت احزاب نام کوشش ملی را به حزب حرکت ملی تغییر داد . در انتخابات 1995 نتوانست وارد پارلمان شود و به نگارش کتاب روی آورد. آلپ ارسلان تورکش در سال 1997 بر اثر سکته قلبی درگذشت.
●کارنامه ی حزبی و انتخاباتی حزب حرکت ملی پیش از مرگ تورکش:
حزب حرکت ملی ( تاسیس 1969) در دهه هفتاد میلادی بزرگترین سنگر نیروهای پان ترکیست به نام گرگ های خاکستری در ترکیه بود .این حزب دوبار در دولت های ائتلافی موسوم به جبهه ملی گرا به رهبری سلیمان دمیرل در سالهای پایانی دهه ی هفتاد شرکت کرد و تورکش سمت معاون نخست وزیر را کسب نمود.در پایان دهه ی هفتاد میلادی درگیری های مسلحانه ی این حزب با چپگرا ها سبب کشته شدن پنج هزار نفر گردید بطوری که در روزهای واپسین پیش از کودتا بطور متوسط روزانه بیش از 30 نفر به قتل می رسیدند.پس از کودتای 1980 تورکش به همراه بسیاری دیگر از رهبران سیاسی به مانند دمیرل ،اربکان و اجویت دستگیر و زندانی شد.پس از آزادی او از زندان در سال 78 تلاش های سیاسی حزبش تا مدتی در قالب حزب کوشش ملی پیگیری شد.این حزب پس از کودتای 1980 در جامعه ی ترکیه با افول شدیدی روبرو شد.M.H.P در انتخابات پارلمانی 29 نوامبر 1987 کمتر از 3 درصد آرا را بدست آورد.در انتخابات 20 اکتبر 1991 وارد انتخابات نشد ( هرچند تورکش به عنوان کاندیدای مستقل از شهر یوزقات راهی مجلس شد).در انتخابات شهرداری ها در سال 1989 نیز توانسته بود 3/4 درصد آرا را کسب نماید.در انتخابات 1995 حزب حرکت ملی با بدست آوردن 8 درصد آرا موفق به ورود به پارلمان نشد.هرچند پس از سقوط دولت ائتلافی چیللر _ اربکان در سال 1995 و استعفا نماینده های حزب راه راست و پیوستن آنان به M.H.P این حزب توانست صاحب دو کرسی در مجلس گردد ولیکن پی از مرگ تورکش M.H.P تا انتخابات سال 1999 نتوانست پیروزی چشمگیری در عرصه سیاست انتخاباتی نشان دهد.
M.H.P خواهان پایبندی به سنتهای دیرین ترکیه و کمک به جوامع ترک نشین به مانند ترک های قفقاز و ترکان اویغور چین است.این حزب از طریق کمکهای مالی به گروه های قوم گرای سایر کشورها شبکه زیرزمینی فعالیت های پان ترکی را پس از فروپاشی شوروی تشکیل داده است.
با مرگ تورکش "دولت باغچه لی " در سال 1997 طی یک کنگره ی اضطراری به رهبری حزب بر گزیده شد.وی متولد سال 1947 در شهر عثمانیه می باشد و در رشته ی اقتصاد تحصیل کرده.باغچه لی در جوانی در انجمن های ملی گرای اولکو اوجاقلاری ( اولکوجولر) فعالیت چشمگیری داشت.در سال 1970 به دبیرکلی فدراسیون ملی دانشجویان ترک رسید و در مبارزات دانشجویی شرکت نمود.پیش از پیوستن به M.H.P به دبیرکلی حزب ملی گرای کار برگزیده شد . در زمان حیات تورکش به M.H.P پیوست و تا معاونت دبیرکل پیش رفت.
در مورد دولت باغچه لی نکته ی قابل توجه این است که وی در واقع پیش از یک سیاستمدار، مامور سازمان اطلاعاتی ترکیه (میت) در حزب حرکت ملی به شمار می رود.در آستانه انتخابات 2007 نامه ای از آلب ارسلان تورکش در مطبوعات ترکیه منتشر شد که در آن باغچه لی از سوی تورکش مامور میت در حزب حرکت ملی دانسته شده بود. تورکش همچنین دراین نامه که در سال 1983 به یکی از همفکران خود نوشته بود از باغچه لی به عنوان یک عنصر غیرقابل اعتمادی یاد کرده است.
M.H.Pتوانست در انتخابات آوریل 1999 پس از سالها با اقتدار بیشتری وارد پارلمان شود و با داشتن 129 کرسی در پارلمان در دولت ائتلافی بلند اجویت شرکت کند.
پیروزی این حزب در این دوره از انتخابات به دلیل افول ناگهانی دو حزب رفاه و راه راست و باز شدن عرصه برای سایر احزاب و نیز دستگیری عبدالله اوجالان رهبر پ.ک.ک در کنیا بود.
با سقوط دولت ائتلافی اجویت در سال 2002 و پیروزی قاطع حزب عدالت و توسعه، M.H.P از ورود به مجلس بازماند و در حد فاصل سالهای 2002 تا 2007 فعالیت زیادی در صحنه ی سیاست ترکیه از خود نشان نداد.
دومین موفقیت نسبی حزب حرکت ملی در انتخابات سال 2007 بود که توانست با کسب 14 درصد آرا بیش از 70 نماینده وارد مجلس نماید.حملات و خشونت های فزاینده پ.ک.ک در این دوره نیز باعث افزایش گرایش های ملی گرایانه میان مردم و سرازیر شدن آرا به سوی M.H.P شد.از سوی دیگر ائتلاف ناموفق حزب راه راست و حزب مام میهن که ابتدا با تبلیغات زیادی اعلام شد ولی سپس با موانع حقوق روبرو گشت و در نهایت سبب از دور خارج شدن مام میهن از گردونه انتخابات گردید سبب افزایش اقبال M.H.P بود.
● بهره سخن :
هرچند امروزه بسیاری از روزنامه نگاران و سیاست مدران ترکیه با نگاه واقع بینانه به مسائل روز تا حد زیادی از پان تورانیسم فاصله گرفته ان و بیشتر نیروهای ملی ایده ی کمالیسم را مد نظر دارند و لیکن نهاد هایی چون ارتش و سازمان های اطلاعاتی و زیر زمینی و انجمن های اولکو اوجاقلاری و بنیاد تورکش از بنگاه های اجتماعی هستند که به پان ترکیسم دامن می زنند.بسیار دیده شده که افسران رده بالای « اردو» پس از بازنشستگی دست به تاسیس گروههای پان تر کیستی می زنند و با جذب نیروهای اجتماعی در جامعه عرض اندام می نمایند.وجود این نهادها و چنین تحرکاتی نشانگر این واقعیت است که هنوز بخشی از بدنه سیاسی جامعه ی ترکیه ( هرچند محدود)حاضر به پذیرش بسیاری از واقعیت های جهانی نمی باشند. از سوی دیگر دولتهای لائیک ترکیه با در پیش گرفتن برخی سیاستهای خارجی ثابت کرده اند هنوز رسوباتی از سیاستهای الحاق گرایانه را در ذهنیات خود دارا می باشند.گذشته از برخی اقدامات فرهنگی ترکیه در همین زمینه ها مساله اشغال قبرس ،سیاست تنظیم شده ی تورقوت اوزال ( رئیس جمهور اسبق) پس از فروپاشی شوروی در قفقاز و آسیای میانه دلیل این مدعا ست. از اقدامات بارز ترکیه در زمینه ی ترک گرایی دشمنی با ارمنستان و نپذیرفتن مسئولیت کشتار یک و نیم میلیون ارمنی توسط پان ترکیست های کمیته ی اتحاد ترقی در زمان عثمانی ، حمایت از دولت باکو در مناقشه قره باغ و مهم تر از همه برگزاری نشست های تورک سوی ( ترک نژاد) می باشد. این نشست ها که عموما در آنکارا یا استانبول در سطح سران عالی رتبه ی کشور ها در آنکارا یا استانبول برگزار میگردد از زمان فروپاشی شوروی تا سال 2000 با میزبانی ترکیه انجام می پذیرفت.پس از یک وقفه ی شش ساله در سپتامبر 2006 هفتمین نشست این اجلاس در آنتالیا برگزار گردید.هر چند حضور سران کشورهای ترک زبان در این سلسله نشست ها با کمک مترجم موجب شگفتی و استهزای کلیت این جریان از سوی سایر کشور ها شد ولیکن ذات این حرکت اثبات نمود هنوز بارقه هایی از گرایش های رمانتیک پان ترکی در میان سیاستمداران ترکیه وجود دارد.
در حال حاضر تمرکز سیاسی و البته نا موفق ترکیه در آسیای میانه سبب شده استاین کشور نتواند آنطور که باید در این منطقه نفوذ عمیق داشته باشد.در حالیکه کشورهایی چون هند و چین نبض بازار اقتصادی آن منطقه را در دست گرفته اند ترکیه با سیاستی نا پخته و مه آلود کمترین نقش اقتصادی و تاثیر سیاسی را در میان کشور های آسیای میانه _ که تورقوت اوزل نقش برادر بزرگتر این دولت ها را برای ترکیه در نظر گرفته بود _ را داراست.

یادداشت ها:
(1). Turkculuk
(2). از جمله ضیاء گوک آلپ در نوشتاری به این مسئله اشاره دارد که شدت سرکوب هویت ترکی در دوران عثمانی بسیار خشن و شدید می بوده و از ترک تنها برای نامیدن مردم عامی و بیسواد استفاده می شد.
(3).Genc Turkler
(4) .Moğol, ne kadar medeniyetsiz ve barbar olursa olsun, hiç olmazsa hakiki bir askerin meziyetlerine maliktir. Halbuki, Türk-Moğol akrabalığı bugün ilmi bir hakikattir. Bunları tarihleri ve kanları o kadar birbirine karışmıştır ki, ayrı ayrı tetkik edilmelerine imkan yoktur. (Atsız Mecmua, 1931, Sayı: 6)
(5). نیهال آتسز، پیشین.

Bugün medeni bir millet olarak yaşamak için, İsa’dan önceki asırlarda bir medeniyet yaratmış olmaya lüzum yoktur. Nitekim, bugünkü Avrupa milletlerinin hiç biri böyle eski bir medeniyete sahip değillerdir. …. Türk yavrularına gayet açık olarak söylemeliyiz ki: “Senin ataların çorak topraklarda, sert iklimlerde ve kalabalık milletlerin arasında yaşadığı için, mükemmel asker olmuş ve ömrü tabiatla ve milletlerle savaşarak geçmiştir. Buna rağmen fırsat bulduğu zaman, yüksek medeniyetler kurabilmiştir. Fakat askerlikte kazandığı yüksekliği, henüz medeniyet sahasında göstermeğe vakti olmamıştır.”
این در حالیست که تمام نویسندگان پان ترکیست در ترکیه تا این روز تلاش کرده اند کارنامه و تمدن باستانی برای خود بتراشند و اگر چنین چیزی یافت نکرده اند از طریق ترک وانمود کردن سایر ملت های باستانی از جمله سومر و ترک اعلام کردن بزرگان سایر ملل از جمله ابوریحان بیرونی ، پور سینا ، نظامی ، ابو مسلم خراسانی، فارابی و... کمبود و خلا فرهنگی خود را جبران نمایند.

(6).Millietci Hareket Partisi

(7).کمیته ی اتحاد ملی M.B.K که تا تحویل حکومت به دولت غیرنظامی هدایت کشور و دولت را در دست می گرفت.
(8).کودتای 1960 از سوی گروهی از نظامیان به رهبری ژنرال کمال گورسل بر علیه دولت ادنان مندرس صورت گرفت.گورسل تا 1 سال پس از کودتا هم شخصا حکومت را اداره می کرد و هم به تنهایی وظایف ریاست جمهوری و نخست وزیری را بر عهده داشت. از سال 61 تا 64 عصمت اینونو ( از بنیانگذاران ترکیه نوین و همکار نزدیک آتاترک و دبیر کل وقت حزب جمهوری خلق) بر کرسی نخست وزیری تکیه زد . گورسل تا سال 64 رئیس جمهور ترکیه بود.در اثر کودتای 27 می 1960 همه ی اعضای دولت مندرس و حزب دموکرات وی از کار بر کنار شده و مندرس و چند تن از اعضای کابینه ی وی از جمله احمد پولاد کان به جوخه های اعدام سپرده شدند.


بن مایه ها :

• احمد کاظمی، امنیت در قفقاز جنوبی،موسسه فرهنگی و مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر تهران
• احمد کاظمی،پان ترکیسم و پان آذریسم، موسسه فرهنگی و مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر تهران
• جاکوب لاندروب،پان ترکیسم یک قرن در تکاپوی الحاقی گری،ترجمه حمید احمدی
• علیرضا سلطانشاهی،پان ترکیسم و صهیونیسم،انتشارات تمدن ایرانی
• نادر انتخابی،از عثمانی گری تا تورانی گری،ماهنامه نگاه نو،شماره 16، 1372
• ارمنستان و مسائل امنیتی در قفقاز جنوبی،گرانیک استریان، فصلنامه آران ،شمار