خلیج فارس

 کاوه بیات

اخیراً کتاب‌  خلیج‌ فارس‌ توسط‌ انتشارات‌ بنیاد موقوفات‌ دکتر محمود افشار منتشر شده‌ است‌. نظر به‌ اهمیت‌ کتاب‌ مقدمه‌ کوتاه‌ اما جامع‌ کاوه‌ بیات‌ را بر این‌ کتاب‌ با هم‌ می‌خوانیم‌:

کتاب‌ خلیج‌ فارس‌ اثر دریادار غلامعلی‌ بایندر که‌ اینک‌ پس‌ از گذشت‌ حدود هفتاد سال‌ به‌ تجدید چاپ‌ آن‌ اقدام‌ می‌شود یکی‌ از نخستین‌ آثار پژوهشیِ حاصل‌ از دورِ جدیدی‌ از توجه‌ ایرانیان‌ به‌ خلیج‌ فارس‌ و اعادة‌ حاکمیّت‌ ملّی‌ کشور بر آن‌ سامان‌ است‌. دوره‌ای‌ که‌ با تلاش‌های‌ ایران‌ برای‌ تشکیل‌ یک‌ نیروی‌ دریایی‌ امروزی‌ از سال‌های‌ پایانی‌ دهة‌ ۱۳۰۰ شمسی‌ توأم‌ شد و سرگذشت‌ غلامعلی‌ بایندر نیز با آن‌ گره‌ خورد.

غلامعلی‌ بایندر در ۲۳ آذر ۱۲۷۷ شمسی‌ در تهران‌ متولد شد. پدرش‌ علی‌ اکبر بایندر ملقّب‌ به‌ دبیر دربار از سران‌ طایفة‌ بایندر گروس‌ بود. پدرش‌ لطفعلی‌ خان‌ چهار پسر داشت‌؛ علی‌ اشرف‌ خان‌ معروف‌ به‌ امیر معزز، علی‌ اکبر خان‌ (پدر غلامعلی‌، غلامحسین‌، نصرالله‌ و یدالله‌ بایندر)، قاسم‌ سلطان‌ و فتحعلی‌ خان‌.

غلامعلی‌ بایندر پس‌ از طی‌ تحصیلات‌ ابتدایی‌ و اتمام‌ دورة‌ مهندسی‌ مدرسة‌ دارالفنون‌، در ۱۲۹۶ وارد مدرسة‌ نظام‌ مشیرالدوله‌ شد.   در آن‌ دوره‌ به‌ حضور او و چند تن‌ از صاحب‌منصبان‌ جوان‌ نظامی‌ در محافل‌ حزب‌ دموکرات‌ اشاره‌ شده‌ است‌.   پس‌ از تکمیل‌ دورة‌ سه‌ سالة‌ این‌ مدرسه‌، در مهر ۱۲۹۹ با درجة‌ ستوان‌ دومی‌ در بریگاد مرکزی‌ وارد خدمت‌ شد.

اندک‌ زمانی‌ بعد از کودتای‌ ۱۲۹۹ و الحاق‌ بریگاد مرکزی‌ به‌ دیویزیون‌ قزاق‌ در پاره‌ای‌ از عملیات‌ اولیة‌ قشون‌ جدید و متحدالشکل‌ ایران‌ شرکت‌ داشت‌؛ از جمله‌ در جنگ‌های‌ تنکابن‌ و گیلان‌ در ۱۳۰۰، لشکرکشی‌ بر ضدّ کردهای‌ شورشی‌ شکاک‌ در ۱۳۰۱؛ و در یکی‌ از نبردها مجروح‌ شد و به‌ پاس‌ آن‌، نشان‌ ذوالفقار گرفت‌. در خرداد ۱۳۰۲ همراه‌ با گروهی‌ از دیگر افسران‌ جوان‌ برای‌ فراگرفتن‌ فنون‌ نظامی‌ جدید عازم‌ فرانسه‌ شد و در مهر ۱۳۰۴ پس‌ از گذراندن‌ دورة‌ آموزشی‌ توپخانه‌ در مدرسة‌ پواتیه‌ و دورة‌ تکمیلی‌ در مدرسة‌ فونتن‌بلو فرانسه‌ به‌ تهران‌ بازگشت‌ و در همان‌ سال‌ در لشکر یکم‌ مرکز به‌ فرماندهی‌ آتشبار کوهستانی‌ منصوب‌ شد. پس‌ از یک‌ دورة‌ خدمت‌ در صفحات‌ غربی‌ کشور به‌ تهران‌ بازگشت‌ و در تیرماه‌ ۱۳۰۷ برای‌ تکمیل‌ تحصیلات‌ نظامی‌ از نو به‌ فرانسه‌ اعزام‌ شد و دورة‌ دانشکدة‌ نظام‌ را به‌ پایان‌ رساند.

در اواخر ۱۳۰۹ به‌ ایران‌ بازگشت‌ و با درجة‌ سرگردی‌ به‌ فرماندهی‌ هنگ‌ توپخانه‌ منصوب‌ شد. بایندر در آن‌ سال‌ها دربارة‌ توپخانه‌ و قوانین‌ آن‌ چند رساله‌ نوشته‌ است‌؛ احتمالاً از میان‌ ده‌ اثری‌ که‌ در فاصلة‌ سال‌های‌ ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۱ در این‌ زمینه‌ به‌ نام‌ «ارکان‌ حرب‌» قشون‌ منتشر شده‌ است‌، تعدادی‌ به‌ قلم‌ بایندر است‌.

همزمان‌ با تصمیم‌ دولت‌ برای‌ ایجاد یک‌ نیروی‌ دریایی‌ کارآمد در خلیج‌ فارس‌، بایندر در ۱۳۱۰ در رأس‌ گروهی‌ از دانشجویان‌ نظام‌ برای‌ فراگرفتن‌ فنون‌ دریانوردی‌ و نظارت‌ بر ساخت‌ شش‌ فروند ناو جنگی‌ که‌ دولت‌ ایران‌ به‌ ایتالیا سفارش‌ داده‌ بود عازم‌ آن‌ کشور شد.

از ۱۳۱۱ که‌ اولین‌ گروه‌ از این‌ دانشجویان‌ اعزامی‌ به‌ ایران‌ بازگشتند و بخشی‌ از ناوهای‌ سفارشی‌ به‌ خلیج‌ فارس‌ رسید بایندر به‌ توسعه‌ و تقویت‌ این‌ نیروی‌ نوبنیاد همت‌ گمارد. او در کمیسیون‌های‌ مشترک‌ ایران‌ و عراق‌، نمایندة‌ نیروی‌ دریایی‌ ایران‌ و مأمور رسیدگی‌ به‌ دعاوی‌ مربوط‌ به‌ اروندرود بود. در همان‌ ایام‌ میان‌ ایران‌ و انگلیس‌ بر سر مالکیت‌ تعدادی‌ از جزایر ایرانی‌ خلیج‌ فارس‌ اختلافاتی‌ وجود داشت‌ و بایندر در پائیز ۱۳۱۳ در رأس‌ نیرویی‌ در جزیرة‌ تنب‌ پیاده‌ شد و حق‌ مالکیت‌ ایران‌ را بر آن‌ منطقه‌ به‌ مقامات‌ نیروی‌ دریایی‌ انگلیس‌ که‌ در آن‌ جزیره‌ مستقر بودند یادآور شد. وزارت‌ امور خارجة‌ انگلیس‌ به‌ این‌ اقدام‌ بایندر اعتراض‌ کرد و اختلاف‌های‌ دو کشور در این‌ زمینه‌ تا مدت‌ها ادامه‌ داشت‌.

بایندر در ۱۳۱۹ به‌ درجة‌ دریاداری‌ ارتقاء یافت‌ و در سوم‌ شهریور ۱۳۲۰ که‌ ایران‌ از شمال‌ و جنوب‌ هدف‌ حملة‌ نیروهای‌ نظامی‌ شوروی‌ و بریتانیا قرار گرفت‌، او برخلاف‌ پاره‌ای‌ از دیگر امرای‌ ارتش‌ که‌ مقاومت‌ چندانی‌ نشان‌ ندادند، حوزة‌ مأموریتش‌ را ترک‌ نگفت‌ و در سحرگاه‌ همان‌ روز بین‌ آبادان‌ و خرمشهر در راه‌ میهن‌ به‌ شهادت‌ رسید.

همان‌گونه‌ که‌ در آغاز این‌ یادداشت‌ نیز خاطرنشان‌ گشت‌  خلیج‌ فارس‌ بایندر یادگار دورِ جدیدی‌ از توجه‌ ایرانیان‌ به‌ این‌ حوزه‌ است‌؛ در این‌ دوره‌ بود که‌ در کنار پژوهش‌های‌ گرانقدری‌ چون‌ کتاب‌  صید مروارید سدیدالسلطنه‌، که‌ در سال‌ ۱۳۰۸ در تهران‌ منتشر شد، چندی‌ بعد در سال‌ ۱۳۱۰ و بنا به‌ سفارش‌ نشریة‌ قشون‌ کتاب‌  خلیج‌ فارس‌ سر آرنولد ویلسون‌ توسط‌ محمد سعیدی‌ ترجمه‌ و منتشر شد و به‌ گونه‌ای‌ که‌ در کتاب‌  خلیج‌ فارس‌ بایندر نیز می‌بینیم‌ به‌ یکی‌ از مآخذ اصلی‌ تحقیقات‌ بعدی‌ در زمینة‌ تاریخ‌ خلیج‌ فارس‌ تبدیل‌ شد.

خلیج‌ فارس‌ که‌ در سال‌ ۱۳۱۷ و در دو قسمت‌ ــ متن‌ کتاب‌ و نقشه‌های‌ آن‌ ــ منتشر شد، در نوع‌ خود یعنی‌ کتابی‌ مطابق‌ با اصول‌ جدید تحقیق‌ و پژوهش‌، نخستین‌ اثری‌ بود که‌ به‌ فارسی‌ منتشر می‌شد.

این‌ اثر در کنار ارائة‌ مجموعه‌ای‌ از اطلاعات‌ تاریخی‌ و جغرافیای‌ کلی‌ در مورد این‌ حوزه‌، به‌ویژه‌ در مورد وضعیت‌ بحرین‌ نیز مطالبی‌ دارد که‌ خود گویای‌ توجه‌ خاصی‌ است‌ که‌ در آن‌ ایام‌ نسبت‌ به‌ این‌ موضوع‌ در حال‌ شکل‌گیری‌ بود.

شادروان‌ بایندر در مقدمه‌ای‌ بر این‌ کتاب‌ ضمن‌ تأکید بر اهمیت‌ خلیج‌ فارس‌ به‌ عنوان‌
«… تنها دریای‌ آزادی‌… که‌ ایران‌ را به‌ دنیا مربوط‌ ساخته‌ و سرتاسر کرانه‌های‌ شمالی‌ آن‌ در قلمرو کشور…» است‌ هدف‌ از تدوین‌ چنین‌ مجموعه‌ای‌ را افزایش‌ آگاهی‌ ایرانیان‌ و «… مخصوص‌ افسران‌ و نیز کارمندان‌ ادارات‌ دولتی‌…» در این‌ زمینه‌ دانسته‌ و خاطرنشان‌ می‌گردد «… آنان‌ که‌ این‌ اطلاعات‌ را نداشته‌ باشند مسلماً نقص‌ بزرگی‌ در شناسایی‌ کشور ایران‌ و اهمیت‌ موقعیت‌ جغرافیایی‌ و طبیعی‌ آن‌ خواهند داشت‌».

البته‌ در مراحل‌ بعد و به‌ویژه‌ در سال‌های‌ بعد از شهریور ۱۳۲۰ که‌ فضای‌ فرهنگی‌ و سیاسی‌ کشور گشایش‌ بیشتری‌ تجربه‌ کرد، تحقیقات‌ و بررسی‌هایی‌ از این‌ دست‌، ابعاد گسترده‌تری‌ یافت‌ و از آن‌ به‌ بعد آثارِ به‌ مراتب‌ اساسی‌تری‌ دربارة‌ تاریخ‌ و جغرافیای‌ خلیج‌ فارس‌ منتشر شده‌اند، ولی‌ فضل‌ تقدّم‌ دریادار غلامعلی‌ بایندر در این‌ عرصه‌ نکته‌ای‌ است‌ که‌ در اقدام‌ بنیاد موقوفات‌ دکتر محمود افشار در تجدید چاپ‌ آن‌ مدّ نظر بوده‌ است‌ و تأکیدی‌ دیگر بر پیشینة‌ تلاش‌های‌ ایرانیان‌ برای‌ حراست‌ از مرزهای‌ تاریخی‌ این‌ سرزمین‌؛ باشد که‌ تجدید چاپ‌ آثاری‌ چون‌  خلیج‌ فارس‌ بایندر، یادی‌ از پیش‌قدمان‌ این‌ عرصه‌ به‌ حساب‌ آید و یادآور عشق‌ و علاقه‌ای‌ که‌ به‌ وقت‌ خود، از نثار جان‌ و هستی‌ در این‌ راه‌ نیز دریغ‌ نکرد.