پارسی به جای فارسی: ريشه های يک زبان

از دکتر یارشاطر

هوشمند ميرفخرائی

در روز پنجشنبه 18 نوامبر، جلسه سخنرانی دکتر احسان یار شاطر در خصوص "مخاطرات و حوادث در زبان پارسی" (1) در مرکز مطالعات پارسی وابسته به دانشگاه مریلند (در کالج پارک) با حضور جمع کثیری که اکثر قریب به اتفاق آنان را ایرانیان مقیم پایتخت آمریکا و حومه تشکیل می دادند، برگزار گردید.

این مرکز که اولین در نوع خود در سراسر شما ل شرق آمریکا محسوب می شود، در پائیزسال 2004 در دانشکده زبان، ادبیا ت و فرهنگ دانشگاه مذکور تاسیس گرديد و دکتر احمد کریمی حکاک از ماه مه همان سا ل مدیریت آن را بعهده گرفت. دکتر کریمی حکاک که به مدت 19 سا ل در دانشگاه واشنگتن تدریس می کرد، قبلاً ریاست دوره ای مجمع بین المللی مطالعا ت ایران (با 700 عضو) را برعهده داشت که بزرگترین مجموعه گرد آورنده آکادمیسین های ایرانی خارج از کشور بشمار می آید. (2)

پس از آنکه جلسه با سخنان کوتاه دکتر جیمز اف. موریس، رئیس کا لج هنر و [مطا لعات] انسانی آغاز گردید، دکتر کریمی حکا ک سه دلیل مهم را برای دعوت از دکتر یارشاطر بعنوان اولین سخنران این سری از سخنرانی ها در مرکز مطا لعات پارسی برشمرد.

دکتر کريمی حکاک گفت: "اولاً، دکتر یارشاطر نه تنها محققاً مهمترین شخصیت علمی در میان روسای انجمن های مطا لعات ایران است، بلکه یکی از اسطوره های معاصر در ادبیات ایران به شمار می آید. گفتنی است که صادق هدایت که 54 سال از مرگ او می گذرد از دکتر یارشاطر بعنوان یکی از صاحبنظران در زبان پارسی نام می برد (دکتر یار شاطر متولد سا ل 1920 میلادی است). ثانیاً، همانطور که بنیاد میراث ایران تحت راهبری دکتر یارشاطر قبلاً نسبت به تاسیس اوقافیه های مشابه در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی، هاروارد و ديگر مراکز علمی و فرهنگی اقدام نموده است، مقرر شده است تا این امر در مورد دانشگاه مریلند نیز جامه عمل بپوشد. ثا لثاً، چه چیزی مناسبتر از این که این مرکز، فعا لیت مطا لعاتی خود را با درک هر چه بهتر از سیر تحول و تطور زبان پارسی در طول تاریخ بلند مدت آن آغاز کند؟""

در ادامه، دکتر کریمی حکاک معرفی دکتر یار شاطر را "غیر ممکن" توصیف نمود، زیرا که هیچ تعریف و توصیفی از او نمی تواند حتی در صد کمی ازشخصیت علمی و انسانی ایشان را نشان بدهد. وی تاکيد کرد که دانشنامه ایرانیکا بزرگترین و مهمترین دستآورد علمی استاد یارشاطر است که ابتدا قرار بود در 20 جلد فراهم شود. اما در حال حاضر که به اواسط حرف "کی" (در زبان انگلیسی) رسيده است بیش از 10 جلد منتشر شده و این کار علمی عظيم احتمالا به 40 مجلد نیز بالغ خواهد شد. فراتر از یک هزار محقق در مراکز دانشگاهی، مخازن اندیشه، موزه ها و سایر موسسا ت علمی و فرهنگی در سراسر گیتی مقالات خود را در مورد تاریخ، فلسفه، فرهنگ زبان، مذهب، زندگی، مردم، سرزمین و تمدن گذشته و حال ایران و تعاملات آن با سایر تمدن ها برای دانشنا مه ارسال می کنند.

در ابتدای سخنرانی، دکتر يارشاطر خاطر نشان کرد که:"دانشنامه دوران ما قبل تاریخ تا زمان حال را در بر می گیرد و منحصر به مرز های جغرافیا ئی ایران امروز نیست. بلکه تمام سرزمین ها ئی که زبان پارسی در آنها رایج بوده و یا هم اکنون رايج می باشد، مانند افغانستان، تاجیکستان، بلوچستان، مناطق پاتان پاکستان، جوامع پارسی زبان در هندوستان، و نواحی اوستیک و تالش در قفقاز را کاملا پوشش می دهد، و مناطقی همچون آسیای مرکزی، مقدونیه، و شبه قاره هند را که زبان پارسی در برهه ها ئی از تاریخ آن نواحی وسیله اصلی ارتبا طات اجتماعی و واسطه انواع تجلیا ت ادبی بوده، نیز شامل می شود."

وی در ادامه اشاره کرد که دانشنامه ایرانیکا زندگینامه زنان و مردان شهیر در هر زمینه (بجز آنهائیکه در قید حیاتند)، توصیف تمام شهر ها، کوه ها، تاسیسات نفتی، بانک ها، پرستشگاه های زرتشتيان و یهودیان، آداب و رسوم اسلامی، ادبیات داستانی، موسیقی قدیم و جدید، فولکلور، گیاهان و جانوران این سرزمین و هر آنچه را که در حیطه زندگی و فرهنگ ایرانی می گنجد، در بر دارد.

این دائرة المعارف بی همتا، "غیر سیا سی، غیر مذهبی، و غیر اید ئولوژیک است و به هیچ گروه و دسته ای وابستگی نداشته و هیچ منبع حامی دیگری بجز حمایت افراد، موسسا ت و سازمانهائی که قدرشناس ارزش ماموریت و عملکرد آن هستند، ندارد." تا بحا ل، بیش از 1250 نفر از بهترین اساتید فن در زمینه تاریخ، جغرافیا، انسان شناسی، تاریخ هنر، باستان شناسی، جامعه شناسی، اقتصاد، مذهب، فلسفه، صوفیگری، تاریخ علوم، گیاه شناسی، دارو شناسی، زندگی وحوش، توسعه کشاورزی و صنعت، علوم سیاسی، روابط بین الملل و تاریخ دیپلماسی در سراسر دنیا مقالات خود را به زبانهای انگلیسی، روسی، پارسی، ترکی و چینی به ایرانیکا ارسا ل کرده اند.

دکتر يارشاطر در ادامه به اين نکته اشاره کرد که به منظور برخورداری از پوششی هر چه وسیعتر، کلیه مقالات به انگیسی ترجمه شده و پس از آرایش و پیرایش ویراستارانه آن ها بر اساس اصول وروشهای ویژه ویرایش متون ایرانیکا، به چاپخانه سپرده می شوند.

تحولات اخیر در زمینه نقل و انتقا ل دیجیتا لی اطلاعات باعث بکارگیری روشی انقلابی در تهیه و عرضه دانشنامه شده است. بعبارت دیگر ایرانیکا در اینترنت بصورت مخزنی در مورد جوانب گوناگون فرهنگ و تاریخ ایران در آمده که مداوما با اطلاعات جدید در مورد آخرین دستآورد های علمی و حوادث اتفاقیه به روز می شود.

این مجموعه تنها مجلداتی به ترتیب حروف الفبا نیست؛ بلکه می تواند بدون در نظر گرفتن ترتیب این حروف، مقالات ایرانشناسان سراسر جهان با هر موضوعی رادر سایت ایرانیکا بصورت رایگان در اختیار عموم بگذارد. لذا، دیگر الزامی ندارد تا سا لها منتظر ماند تا به مداخل موضوعاتی مانند میترا، نوروز، یا روابط ایران و آمریکا رسید. البته روند چاپ مجلدات بصورت قبل ادامه دارد و تا بحا ل 12 جلد آن بچاپ رسیده است. (3)

در ادامه، دکتر یارشاطر ابراز نمود که حجم و کیفیت اطلاعات در دسترس در خصوص نحوه تحول زبان فارسی تا به میزانی است که به ما اجازه می دهد تا "پدر و پدر بزرگ این زبان را بشناسیم و حتی نمائی از جد آنرا نیز ترسیم کنیم." زبان پارسی از لحاظ تطور تاریخی به سه قسمت "قدیم، میانی و نو" تقسیم می شود. آریان و اوستا از زبانهای پارسی قدیم محسوب می شوند که دومی زبان کتاب الهی زرتشتیان است. سنگ نوشته های متعلق به هخامنشیان نیز از آثار بجای مانده از این دسته از زبانهاست که از 6 تا 3 قرن قبل از میلاد مسیح رایج بوده است.

پهلوی پارتی، پهلوی ساسانی، اوسه تیک، سکها، سغدی و خوارزمیان از زبانهای پارسی میانی اند که تا قرن 9 میلادی مورد استفاده بودند. سنگ نوشته های بیستون متعلق به شاپور اول (دومین پادشاه ساسانی) از نمونه این زبانها است. او در آنها در باره والدین خود، در باریان آنزمان، و از همه مهمتر در خصوص فتوحاتش علیه رومی ها در صفحات شرقی امپراطوری روم (که در یکی از جنگها منجر به دستگیری امپراطور روم، والریانوس، شد)، داد سخن داده است.

بالاخره، گویش های الویری، آشتیانی، باشکاردی، دری، گیلانی، گورانی، مازندرانی، لری، بختیاری، تالشی، تاتی، و البته پارسی جدید از گروه زبانهای پارسی نو هستند که کم و بیش در مرزهای جغرافیائی کنونی ایران به آنها تکلم می شده است.

به علاوه، استیک (در گرجستان و چچن)، زازا و زازکی (در ترکیه)، دری، اورموری، اشکاشمی، خوفی، کوفی، منجی، و پاراچی (در افغانستان)، تاجیک، یاقنوبی، و یازغلامی (در تاجیکستان)، قراقوروم (در پاکستان، افغانستان و چین)، شوقی (در تاجیکستان و افغانستان)، بارتنجی (در آسیای مرکزی)، هندوکش (در هندوستان)، و ساری کولی (در چین)، دیگر زبانهای پارسی نو را تشکیل می دهند. مخلص کلام اینکه پارسی (در ایران)، دری (در افغانستان)، وتاجیک (در تاجیکستان) از مهمترین زبانهای این دوره از تحول تاریخی زبان پارسی اند. (4)

البته زبان پارسی را "دری" هم می نامند. در خصوص وجه تسمیه این لغت دو نظر وجود دارد: برخی معتقدند که دری همان "درباری" است و منظور زبانی است که در بارگاه شاهان به آن سخن می گفتند، که در طول زمان و کثرت استفاده به این صورت درآمده است. گروه دیگری بر این باورند که دری از "دره" مشتق شده است و چون خراسان که خاستگاه این زبان است، سرزمینی با کوه ها و دره های فراوان است، از این بابت این زبان را دری (یا زبان مردم ساکن دره ها) نامگذاری کرده اند.

اعراب در قرن هفتم میلادی با غلبه بر امپراطوری ساسانیان، آنچنان تحولی را در زندگی ایرانیان بوجود آوردند که هیچ یک از شئون آن (از جمله زبان پارسی) از اثرات زلزله گونه و زیر و رو کننده این حادثه شگرف مصون نماند. در طی دو قرن بعد از حمله اعراب که در واقع "دوقرن سکوت" بر هنرو ادبیات ایران حاکم شد، رفته رفته الفبای سخت و گاه ابهام آمیز پارسی میانی جای خود را به الفبای واضح تر و سلیس تر عربی داد، و در نتیجه، پارسی نو متولد شد. قرن نهم میلادی که مصادف با حکمروائی سلسله صفاریان می باشد، دوران رنسانس یا تجدید حیات ادبی زبان پارسی نیز به شمار می رود.

یکی از مهمترین فراز های سخنرانی دکتر یارشاطر، تاکید ایشان بود بر استفاده از لغت "پارسی" (بجای "فارسی"،)، بعنوان صفت هر آنچه که متعلق به این مردم و مرز و بوم است. بنا به اظهار ایشان، قرنها ست که سایرین بویژه "فرنگی ها"،ایرانی و تمام متعلقات وتجلیات فرهنگی آنها (مانند پسته، قا لی و حتی گربه) را با صفت پارسی می شناسند. در صورت استفاده از "فارسی" (که معرب "پارسی" است)، نه تنها به سهولت ارتباط با دیگران که از مهمترین وظایف یک زبان است کمک نشده، بلکه خود از عوامل ایجاد بحران هویت است.

02-02-2008

هوشمند ميرفخرائی، استاد پيشين دانشگاه و از نويسندگان اين نشريه دارای دکترا در روابط بين الملل می باشد.

1. "Ventures and Adventures of the Persian Language."

http://www.languages.umd.edu/persian
2. http://japan.usembassy.gov/e/p/tp-20040518-21.html
3. http://www.iranica.com/what_is_iranica/index.html
4. http://www.cais-soas.com/articles/la...e_articles.htm