نگاهی به : «تصنیف های دوره مشروطه» + پادکست

 پندار، گروه موسیقی، احسان شارعی

    زمانی که در تب و تاب و التهاب روزهای انقلاب مشروطه، حسام السطنه تصنیف معروفش را خدمت ملک الشعرا بهار برد تا برایش شعری بسراید، ایران و ایرانی، شاهزاده و غیر شاهزاده نمی شناخت. آن تصنیف زیبا در ابوعطا شکسته دل نام گرفت.

 بهار هم که خود از قشر مرفه جامعه بود موسیقی دان بزرگ و محافظه کار دوره قاجار یعنی درویش خان را به میدان آورد و حاصل اش تصنیف معروف دوره مشروطه یعنی بهار دلکش شد. عارف قزوینی نیز در کوچه پس کوچه های خاکی تهران از این کوی به آن کوی می رفت و می دید حکایت مظلومیت مردم ستم دیده را. آنان که وقایع را به شیرینی نقل می کنند حکایت کرده اند که  آن هنگام که عارف در منزلش وارد می شد عبا به کنار می گذاشت و تصنیفی می سرود تصنیف از دهانش در نیامده در کوچه ها زمزمه می شد، این گونه:

از خون جوانان وطن لاله دمیده
از ماتم سرو ِ قدشان سرو خمیده
در سایه گل بلبل از این غصه خزیده
گل نیز چو من در غمشان جامه دریده

و نیک که بنگریم دوره درخشان موسیقی ما همگام با تحولات اجتماعی و سیاسی روزگار خود شکل گرفته است. ویژگی های بدیع و منحصر به فرد تصنیف سازی در دوره مشروطه که محرک حس وطن پرستی و روحیه جمعی ایرانیان بود در دوره دیگری یافت نمی شود.

در این جا سرایندگان شعر تصنیف شعر را به منظور استفاده در آن تصنیف سروده اند. این اتفاق علاوه بر هم حسی میان شعر و موسیقی ویژگی های فنی هم دارد. در موارد بسیاری کلمات شعر به منظور برقراری درست ملودی به دو قسمت شکسته می شود به گونه ای که ممکن است در نظر اول به درستی شنیده نشود.

عارف در تصنیف هنگام می اینگونه می خواند:

چه فتنه ها که از گردش آ ... سمان ندیدیم
به غیر مشت ِ دزد همره کا ... روان ندیدیم
در این رمه به جز گرگ و دگر شبان ندیدم
به پای گل به جز زحمت با ... غبان ندیدیم
به کوی یار جز حاجب پا ... سبان ندیدیم

همانطور که می بینید کلمات آسمان، کاروان، باغبان و پاسپان به درستی ادا نمی شوند.

ضمناً برای هماهنگی هجایی میان شعر و موسیقی استفاده ار  "ُ " بسیار متداول بوده است. مثلاً در جمله ابتدایی تصنیف چه شورها عارف اینگونه سراییده و خوانده است:

چه شور ُ ها که من به پا ز شاهُ ناز می کنم

در این تصنیف میان دو کلمه شور و شهناز که ارکان اصلی دستگاه شور در ردیف موسیقی سنتی هستند حس آمیزی ایجاد کرده است اما کلمه شهناز دارای لحن درست شنیداری نیست.

و یا در تصنیف هنگام می عارف می خواند:

از ماتم سرو ِ قدشان سرو( ُ) خمیده

همچنین از لغات اضافی نظیر "جانم"، "خدا"، "حبیبم" و ... بسیار استفاده می شده است به خصوص در بازخوانی بعضی کلمات. مثلاً در تصنیف گریه را در آواز دشتی عارف کلمه راز را بر حسب ضرورت ملودی تصنیف با کلمات اضافی یاد شده تکرار می کند.

برون شد از پرده راز جانم پرده راز خدا پرده راز

از سوی دیگر گاه اجرای در اوج یک کلمه یا با تحریری خاص موجب بیان درست حس و معنی می گردد. به طور مثال در تصنیف هنگام می، عارف مصرع در سایه گل بلبل از غصه خزیده را در اوج می خواند و حس مغموم خواننده و شاعر - که در این جا یک نفر است- را کاملاً به شنونده منتقل می کند.

شعرهای این دوره در چند بند با وزن یکسان برای موسیقی مورد نظر سروده می شده اند اما معمولاً میان این بند ها تفاوت هایی بوده است. بند نخست این اشعار معمولاً دارای ساختار های لطیف و بهره گرفته از خیال و توصیفات برجسته است که از این حیث خود را به شعر عروضی و کلاسیک نزدیک می کند. اما در بند های بعدی شعر عموماً از مسائل سیاسی اجتماعی سخن می رفته است که شاعر از آن برای رساندن پیام خویش بهره می جسته است. اخوان ثالث درباب قصاید بهار می گفت: (( دو سه بیتی می سرود و گریز می زد به وقایع مشروطه)). در برخی موارد نیز بند دوم که دارای مضامین تند سیاسی بوده است در محافل خصوصی خوانده می شده است. به طور مثال تصنیف مرغ سحر ساخته مرتضی نی داوود دارای دو بند است که بند دوم به هبچ عنوان شناخته شدگی بند نخست را ندارد. مقایسه کنید:

بند اول:
مرغ سحر ناله سر کن داغ مرا تازه تر کن
زآه شرر بار این قفس را بر شکن و زیر و زبر کن

و الی آخر

اما بند دوم:
عمر حقیقت به سر شد عهد و وفابی ثمر شد
ناله عاشق ناز معشوق هر دو دروغ و بی ثمر شد
راستی و مهر و محبت فسانه شد
قول و شرافت همگی از میانه شد
از پی دزدی، وطن و دین بهانه شد
دیده تر کن!
جور مالک ، ظلم ارباب
زارع از غم گشته بی تاب
ساغر اغنیا پر می ناب
جام ما پر ز خون جگر شد
ای دل تنگ ناله سر کن، از مساوات صرف نظر کن
ساقی گلچهره بده آب آتشین، پرده دلکش بزن ای یار دلنشین
ناله بر آر از قفس ای بلبل حزین
کز غم تو ، سینه من، پر شرر شد

منابع مکتوب:
1- خالقی، روح الله. سرگذشت موسیقی ایران. تهران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
2- صمدپور، علی. همساز، مجموعه قطعاتی از بزرگان موسیقی. تهران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
3- تهماسبی، ارشد. تصنیف های عارف. تهران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
4- اخوان ثالث، مهدی. صدای حیرت بیدار، مجموعه گفتگوها، به کوشش مرتضی کاخی. تهران. انتشارات زمستان
5- دانشنامه آزاد ویکی پدیا

منابع صوتی:
1- تهماسبی، ارشد و کرامتی، محسن. پنجه دشتی. تهران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
2- کرامتی، محسن. پنجره امید، تصنیف های دوره مشروطه. تهران. موسسه فرهنگی هنری ماهور
3-لطفی، محمدرضا و ناصح پور، نصرالله. یادواره نورعلی خان برومند، شیدا 8. موسسه فرهنگی هنری آوای شیدا

http://www.pendar.net/main1.asp?a_id=6808