چشمها را باید شست…جور دیگر باید دید
چکیده
مسئله حقوق آب از زاینده رود به مشکلی جدی بین فعالین اجتمایی؛ مدیران ونمایندگان پنج استان اصفهان ؛ یزد ؛ مرکزی ؛ خوزستان و چهار محال وبختیاری مبدل شده و همزمان نگرانی های بنیادی زیست محیطی را موجب شده است . مقسم اصلی آب اما رشته کوههای زاگرس مرکزی و ظرفیت آبی دشت های پائین دست وشرایط طبیعی منطقه است که کمتر ویا میتوان گفت اصلا به ان توجه نشده حالانکه برامد رشته کوههای زاگرس دو اقلیم شرق وغرب خود رااز هم جدا کرده وظرفیت های طبیعی متفاوتی را ایجاد نموده است.
در سالهای ۱۳۳۰ که هنوزبشر با عواقب زیانبار تخریب محیط زیست با افزایش توان تکنولوژیکی مواجهنشده بود، شرکت مهندسین مشاور الکساندر گیبس وشرکا احداث تونل اول کوهرنگ درحوزه زاینده رود را به بهره برداری رساند . در همین مطالعات احداث سدمخزنی زاینده رود و تونل های دوم وسوم کوهرنگ هم دیده شد که بعد شرکتفرانسوی سوگرا هم در طراحی و اجرا نقش داشت . اما تقریبا همزمان با انقلآبما؛ مصیبت های زیست محیطی ناشی از اجرای سازه های آبی بدون توجه به اثراتاکولوژیکی انها در سطح جهان عمیقا بر مطالعات مهندسی آب اثر گذاشت ؛ لیکنکشور ما درگیر تحولاتی بود که از این مهم غافل ماند.
اکنون که مصیبت خشکی دریاچه ارومیه و مشکل امروز زاینده رود چشمها را گشوده باید جور دیگر دید:
اینمقاله نگاه خود به بهره برداری از آب در محدوده اثر زاینده رود را معطوفبه توسعه پایدار در چارچوب حفظ طبیعت و جلوگیری از مصیبت های زیست محیطیفردا کرده است . از این منظرمیبایست ازمطالعه و شروع اجرای پروژه های انتقالحوزه به حوزه از جمله بهشت آباد احتراز نمود و نیز از انتقال بیش ازسطح موجود آب زاینده رود نیز به سایر نواحی بر حذر بود . انچه اکنون موردبهره برداری در آب مشروب استان یزد ویا کاشان است را دقیقا متناسب با جمعیتامروز تامین ودر همین حد حفظ نمود و همزمان تغییر دوفوریتی سیستم هایآبیاری کشاورزی در دشت اصفهان باید به اجرا واجباری شود.
بی شک متخصصینبسیار ورزیده درایران قادرند مطالعات توجیهی و میدانی رآبه بهترین وجه پیشببرند. من نیز می توانم از دوستان متخصص خود در زمینه توسعه منآبع آب ؛جمعیت شناس ؛جامعه شناس وبخصوص متخصصین محیط زیست برای ترسیم دقیقتر خطوطکلی این نگرش بدون چشم داشت مالی دعوت به همکاری نمایم. بی شک مهندسین باتجربه در ایران هم در ترسیم این خطوط همکاری خواهند نمود.
مقدمه
بعنوانکارشناسی که از چهل سال پیش در طرحهای توسعه منآبع آب وخاک وکشاورزی فعالبوده و کارشناسی و مدیریت پروژه ها از جمله همکاری در امکانات توسعه منآبعآب چهار محال و بختیاری از سرشاخه های زرینه رود ونیز دفتر فنی طرح توسعهنیشکراز رودخانه کارون را در شناسنامه کاری خود دارم ؛ وظیفه خود می دانممجددا به اشتباهی اشاره کنم که جامعه مهندسی آب در گذشته در سطح جهانی نمودوان بی توجهی کامل به اثرات طرحهای توسعه منآبع آب در زیست بوم منطقه طرحاست. پس از موارد متعدد تخریب چشمگیر محیط زیست در کشور های توسعه یافته ؛تلخی بسیار پرهزینه این بی توجهی مشخص شد واز ان پس متخصصین زیست محیطی درتیم های مطالعاتی ودفاتر فنی کارفرما حضور یافتند . این تحول اما در کشور ماودر فضای انقلآب کمرنگ شد و اکنون مصیبت هایی چون خشکی دریاچه ارومیهومشکل تقسیم آب زاینده رود وخشکی مردآب گاوخونی و موارد دیگر رخ نموده اند. مسئله حق آبه وتقسیم آب که در گذشته موجب کشمکش بین روستائیان بود امروزبه سطح استانداران ؛ نمایندگان مجلس ومدیران آب رسیده است. امید که اینسمینار در برون رفت از این مشکل امروز ومصیبت احتمالی فردا کمکی موثر راموجب شود
تاریخچه
کوهستانی بودن بخش عمده استان چهارمحالوبختیاری ؛ دشت های بسیار کوچک و عبور سرشاخه های زاینده رود از دره هایسنگی عمیق؛ امکانات بهره برداری از انرا در این استان محدود کرده ودشتاصفهان تقریبا تنها حقآبه بر از رودخانه زاینده رود بوده است .اما دشتوطبعا شهر اصفهان بر روی یک لایه بسیار کم نفوذ در عمق کم قرار دارد که مانعنفوذ آب به لایه دوم سفره آب زیرزمینی می شود ؛ این پدیده در زیر بستررودخانه با بافت سبک سطحی؛ موجب فرو رفتن وباز پیدایی آب در مسیر رودخانهشده وازاینرو زاینده رود نام گرفته است . از طرفی همین عمق کم موجب مشکلجدی در حفر چاه های فاضلآب خانگی می شده است . با طرح و اجرای سد وتونل اولکوهرنگ کشت آبی تا شرق اصفهان گسترش یافت. لیکن بموازات ان مشکل فاضلآب شهراصفهان نیز افزایش یافت که تا احداث سیستم اگو برطرف نشد . با احداث سدمخزنی زاینده رود ونیز سد تنظیمی پائین دست ان ؛ خطراتی که آبنیه وبخصوص پلهای تاریخی شهرستان اصفهان را تهدید می نمود رفع شده و به کنترل سفره اولآب زیرزمینی هم کمک کرد . احداث سد مخزنی اشتهای انتقال را که در مطالعاتاولیه ظرفیت مخزن پیش بینی شده بود افزایش داد وبا احداث سد وتونل دومکوهرنگ بخش دیگری از آب حوزه کارون در خوزستان به زاینده رود منتقل گردید . سپس سد وتونل ماربران به این مجموعه انتقال آب افزوده شد. کلیه این پروژهها قبل از انقلآب پیش بینی وتونل دوم وماربران پس از انقلآب و زمانی کهجهان مهندسی به اثرات مخرب انتقال آب پی برد تکمیل وبه بهره برداری رسیدند.
سپسنوبت استفاده از آب منتقل شده از سرشاخه های کارون به زاینده رود برایتامین آب مشروب مناطق مسکونی یزد وکاشان رسید . طرح انتقال آب بهشت آباد باوعده تامین کمبود آب شرق اصفهان و نیز تامین آب خط دوم یزد و انتقال آب بهرفسنجان ؛ کرمان و طبس نیز به این مجموعه اضافه شده است.
بررسی مشکل:
عمده طرین طرح های توسعه منآبع آب که با آبعاد گوناگون مشکل زا شده عبارتند از:
– سد وتونل اول کوهرنگ:اغاز بهره برداری سال ۱۳۳۳هدف : انتقال ۲۵۵ ملیون متر مکعب از حوزه کارون به حوزه زاینده رود
– سد مخزنی زاینده رود:اغاز بهره برداری سال ۱۳۴۹هدف :کنترل سیلآب ؛ توسعه کشاورزی وتولید برق آبی
سد تنظیمی زاینده رود : هدف: کنترل وتوزیع آب رها شده از نیروگاه سد زاینده رود
– سد وتونل دوم کوهرنگ:اغاز بهره برداری ۱۳۶۴هدف : انتقال ۲۵۰ ملیون مترمکعب در سال ازحوزه کارون به حوزه زاینده رود
– سد وتونل ماربران: اغاز بهره برداری ۱۳۶۶هدف : انتقال ۱۱۵ ملیون متر مکعب در سال از حوزه کارون به تونل اول کوهرنگ
– خطاول انتقال آب از زاینده رود به اردکان ویزد : اغاز بهره برداری۱۳۷۱، هدف : انتقال ۳ مترمکعب در ثانیه ( معادل۹۲ ملیون مترمکعب درسال ) جهت تامین کمبود آب مشروب اردکان ؛ یزد و مناطق مسکونی مسیر
– خطانتقال آب از زاینده رود به کاشان : اغاز بهره برداری ۱۳۸۴هدف : انتقال ۷مترمکعب در ثانیه (معادل ۲۲۰ ملیون متر مکعب در سال)از محل سد تنظیمیزاینده رود برای تامین کمبود آب مشروب کاشان ومراکز جمعیتی مسیر
– طرحانتقال آب بهشت آباد : این طرح بعلت اعتراضات گسترده به اجرا نرفته است . هدف : انتقال ۱۱۰۰ ملیون متر مکعب آب از حوزه کارون به حوزه زاینده رودهدف : تامین کمبود آب کشاورزی شرق اصفهان ونیز تامین کمبود آب یزد ؛ رفسنجان ؛کرمان و طبس
– طرح خط دوم انتقال آب از زاینده رود به یزد با امید بهآب بهشت آبادبرای تامین مصارف صنعت ومشروب مناطق مسکونی مسیر از جملهرفسنجان ؛ یزد ؛ کرمان و اخیرا طبس
تصویر کلی این طرح ها بیانگر ایناست که هدف ؛ برداشت آب از حوزه آبخیز کارون در غرب زاگرس مرکزیواستفاده ازان در حوزه آبخیز زاینده رود در شرق زاگرس بوده و بتدریج آب انتقال یافتهبرای استفاده در خارج از هر دو حوزه آبخیز (کاشان ویزد ) نیز مورد استفادهقرار گرفته و اکنون گفتگو بر سر انتقال ۱۱۰۰ ملیون متر مکعب در سال از حوزهکارون برای مصرف در اصفهان ؛ یزد ؛ کرمان وخراسان جنوبی (طبس) مطرح شده . یعنی آبی که بطور ثقلی وبدون نیاز به سازه های پرهزینه وبزرگ آبی وبدونتغییر طبیعت به جنوب غربی ایران میرسد قرار است به شرق وشمال شرقیایرانمنتقل شود
همانگونه که در مقدمه اشاره شد ؛ سالها طول کشید کهمهندسین آب ضرورت توجه به اثرات زیست محیطی کنترل آب را لمس کنند . از طرفیچون انسان مهمترین عامل تغییر طبیعت متناسب با نیاز توسعه خود است ؛متخصصین زیست محیطی اغلب با هرگونه دخالت بشر در طبیعت مخالف بودند . سالهاطول کشید که این دو نگاه افراطی بهم نزدیک شده وتوسعه جوامع انسانیباکمترین خسارت ممکن مورد قبول متخصصین قرار گیرد . معضل اصلیاکنون اختلافبرداشت متخصصین آب یا سیویل با برخی متخصصین محیط زیست نیست ؛ اینگونهاختلافات در محیط علمی قآبل تحلیل وتوافق است . مشکل متاسفانه دخالت مستقیممسئولین ومقامات غیر حرفه ای در امری بینهایت تخصصی وحساس است . با کمالتاسف برخی از مدیران کارفرمایی نیز در جو اجتماعی – سیاسی محیط خود قادر بههماهنگی تخصصی نبوده و متناسب با منطقه تحت مسئولیت خود مدافع یا مخالفانتقال آب هستندو این بد ترین فشار را به متخصصینی تحمیل می کند که نمیخواهند برای گرفتن طرح های غیر فنیکسب درامد کنند . این تاسف همچنین شاملمتخصصین واساتید فعال در استان های ذی نفع یا ذی ضرر هم شده وانان نیز گاهیک تنه به قاضی می روند و انجام یا حذف پروژه ها را مطلق می کنند
روشناست که انتقال آب از یک حوزه آبخیز (در اینجا حوزه کارون) به حوزه آبخیزدیگر (در این مورد زاینده رود) نیازمند دقت بسیار بالاتر از کنترل آب ازطریق احداث سد های مخزنی دریک حوزه آبخیز است . باید توجه نمود که درانتقال آب حوزه به حوزه دو منطقه کاملا متفاوت اقلیمی تحت تاثیر قرار میگیرند وبدون مطالعات دقیق اجتماعی ؛ جمعیت شناسی و مطالعات مهندسی محیطزیستدر حوزه های مبدا ومقصد ؛ انتقال آب و مطالعات مهندسی و توجیه اقتصادیطرح ها ناقص بوده و مشکلات اتی بسیارپرهزینه تر از ان است که امروز رخ مینماید
اکنون که مسائلی چون تامین آب مشروب نقاط دیگر چون کاشانومناطق مسکونی مسیر ان ؛ یزد ومناطق مسکونی مسیر ویا اخیرا کرمان وطبسمطرح است وبخشی از آب بدان مناطق منتقل شده است ضرورت تام دارد که مسئلهرشد جمعیت ( که می تواند منفی باشد ) متناسب با امکانات طبیعی منطقه بهدقتمورد مطالعه قرار گیرد . باید توجه نمود که منآبع طبیعی هر وادی امکاناتتوسعه انرا تعریف می کند و تزریق مصنوعی منآبع حیاتی مانند آب جز اتلافهزینهو خسارات دراز مدت هیچ حاصلی ندارد
نتیجه و پیشنهاد
تاسال های ۱۳۵۰در سطح جهان در انجام مطالعات طرح های جامعبهطبعات مثبت یامنفی زیست محیطی بی توجهی می شده که ناشی ازنا اگاهی مهندسین مدیریت توسعهمنآبع آب از اثرات زیست محیطی پروژه ها بود.اما پس از ان نیز در ایران توجهکافی به ان نشده است؛ از اینرو پیشنهاد های زیر رئوس کلی اقدامات لازم رابطور کاملا مقدماتی ترسیم می کند
– باز بینی مطالعات طرح جامعتوسعه منآبع آب وخاکبا حضور فعال متخصصین اکولوژی در حوزه های کارون ؛دز و زاینده رود توسط سازمان برنامه وبودجه وبا مشارکت وزارت نیرو ومعاونترئیس جمهور درامور محیط زیست
توقف پروژه های دیگر انتقال آب از جمله بهشت آباد تا تکمیل بازبینی طرح جامع-
توقف توسعه صنایع آب برو انجام مطالعات طرح جامع توسعه صنعت توسط سازمان برنامه وبودجه-
عدم توسعه شهرک سازی تا تخصیص جدید آب مشروب از حوزه زاینده رود-
توقف صدور مجوز حفر چاه در دشت اصفهان تا روشن شدن بیلان سفره های آب منطقه-
عدم توسعه اراضی آبی تا پایان بازبینی مطالعات طرح جامع-
حفظ حقآبه های موجودکشاورزاندشت اصفهان بمنظور جلوگیری ازتبدیل کشت گیاهان کم آب به پرمصرف تا پایان مطالعات
انجامفوری تبدیل سیستم های آبیاری موجود به آبیاری تحت فشار ودارای راندمانبالا از طریق تسهیل و تامین وسایل مربوط توسط کمیته ای متشکل از سازمانکشاورزی اصفهان ؛ سازمان آب اصفهان ونمایندگان کشاورزان مناطق کشت آبی وسپس کاهش میزان آب تخصیصی به هر منطقه با افزایش بهره وری از آب . با توجهبه وجود کارخانجات تولید وسایل آبیاری نشتی؛ بارانی و… در ایران و نیزمهارت کشاورزان منطقه ؛ اینبخش از کار در یک محدوده کمتر از سه سال قآبلاجراست و احتمالا کل هزینه این پروژه از طریق افزایش ظریب هزینه آب مصرفیکارخانجات منطقه اصفهان قآبل تامین است
بازبینی مطالعات جامعه شناسی وجمعیت شناسی با تاکید بررشد جمعیت متناسب با ظرفیت های طبیعی هر منطقهشهری یا روستایی (این رشد در مواردی قطعا منفی خواهد بود) و توجه به روندمهاجرت متناسب با تحلیل های جامعه شناختی وروانشناسی اجتماعی . این مطالعاتدر چارچوب طرح جامع یا پیش از ان می بایست انجام شود
منآبع
تارنمای شرکت آب منطقه ای اصفهان
تارنمای شرکت آب منطقه ای یزد
تارنمای انگلیسی شرکت مهندسین مشاور مهآب قدس
دکتر بروجنی: روزنامه دنیای اقتصاد شماره ۲۹۵۱
دکتر حلبیان ودکتر شبانکاری-چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام
اسفندیار امینی – سی تیر ۱۳۹۲اخرین نیوز
یزد فردا . ۱۳ فروردین ۱۳۹۱ پیگیری پروژه خط دوم انتقال آب به استان در دیدار نمایندگان و استاندار یزد با وزیر نیرو
شرکت عمران ومنابع -طرح عمران خوزستان