سفر اخیر ذاکر حسن‌اف، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان، به اسرائیل بار دیگر روابط نزدیک این دو کشور را در مرکز توجه قرار داد.
بر اساس بیانیه وزارت خارجه اسرائیل، اسرائیل کاتز، وزیر دفاع، از همتای آذربایجانی خود به دلیل حمایت باکو پس از حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ قدردانی کرد.
کاتز همچنین گفت که رای کامل ۱۲ امتیازی جمهوری آذربایجان به اسرائیل در مسابقات یوروویژن، نشان‌دهنده «دوستی واقعی» میان دو کشور و دو ملت است.
پایه‌های شراکت این دو کشور، که از قفقاز تا خاورمیانه امتداد یافته، به دوران اعلام استقلال جمهوری آذربایجان از اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۹۰ میلادی بازمی‌گردد.
اسرائیل در سال ۱۹۹۱ از نخستین کشورهایی بود که استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت.
کمی بعد از آن، روابط دیپلماتیک برقرار شد و اسرائیل در باکو سفارتخانه باز کرد.
کارشناسانی که با بخش ترکی بی‌بی‌سی گفت‌وگو کرده‌اند، می‌گویند روابطی که با پیوندهای فرهنگی آغاز شد، به تدریج از طریق همکاری در حوزه‌های راهبردی مانند انرژی، دفاع و اطلاعات گسترش یافته است.
امروز این دو کشور یکدیگر را «شریک استراتژیک» می‌دانند.
جمهوری آذربایجان تنها کشوری با اکثریت مسلمان است که با وجود عملیات‌های اسرائیل در غزه پس از حملات ۷ اکتبر حماس، همچنان به حمایت خود از اسرائیل ادامه می‌دهد.
اما این دو متحد، به ویژه در ارتباط با بازیگرانی مانند ترکیه، به حساسیت‌های یکدیگر توجه نشان می‌دهند.
از همکاری فرهنگی تا شراکت استراتژیک
مهم‌ترین جنبه‌های روابط امروز جمهوری آذربایجان و اسرائیل، همکاری در حوزه‌های انرژی و امنیت است.
جمهوری آذربایجان یکی از بزرگترین اقلیت‌های یهودی را در میان کشورهای با اکثریت مسلمان دارد.
بر اساس گزارش کنگره جهانی یهودیان، بیش از ۷ هزار یهودی در جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند. بر اساس برخی منابع دیگر، این رقم به ۳۰ هزار نفر هم می‌رسد.
فرید شفیع‌اف، رئیس هیئت مدیره مرکز تحلیل روابط بین‌الملل آذربایجان، می‌گوید جامعه یهودیان در جمهوری آذربایجان سابقه‌ای هزار ساله دارد و یکی از عوامل محرک در توسعه روابط دو طرف بوده است.
صالح پیچاکجی، دانشیار دانشگاه قدیر خاص ترکیه، توضیح می‌دهد که در این چارچوب، «یک رابطه متقابل، درازمدت و مبتنی بر اعتماد» میان دو کشور شکل گرفته است.
نسرین قدیموا-آکبولوت، پژوهشگر مستقل در حوزه سیاست خارجی جمهوری آذربایجان، در ارزیابی مکتوبی برای بخش ترکی بی‌بی‌سی نوشت که این دو کشور «منافع منطقه‌ای مشترک و منابعی برای پاسخگویی به نیازهای یکدیگر» دارند.
این پژوهشگر به این موضوع اشاره می‌کند که بیش از نیمی از نیاز انرژی اسرائیل از سوی جمهوری آذربایجان تامین می‌شود.
بخش عمده تامین نفت از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان که از ترکیه نیز عبور می‌کند، انجام می‌شود و سپس از طریق نفتکش‌ها از مسیر دریای مدیترانه به اسرائیل منتقل می‌شود.
همکاری میان اسرائیل و جمهوری آذربایجان در حوزه انرژی تنها به این مورد محدود نمی‌شود.
شرکت دولتی نفت جمهوری آذربایجان در ماه ژانویه ۱۰ درصد از سهام میدان گازی تامار اسرائیل را که دومین منبع بزرگ گاز طبیعی این کشور است، خریداری کرد.
توضیح تصویر، مراسم گشایش پایانه نفت خام خط لوله باکو-تفلیس-جیهان در سال ۲۰۰۶ در آدانا-جیهان برگزار شد
یکی دیگر از مهم‌ترین ارکان روابط دوجانبه اسرائیل و جمهوری آذربایجان، صنایع دفاعی است.
قدیموا-آکبولوت تاکید می‌کند که در فاصله سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱، تقریبا ۷۰ درصد واردات دفاعی جمهوری آذربایجان از اسرائیل تامین شده است.
این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند که تجهیزات پیشرفته‌ای که اسرائیل در اختیار جمهوری آذربایجان قرار داده، به ویژه در جنگ ۲۰۲۰ قره‌باغ با ارمنستان نقش کلیدی داشته است.
صالح بیچاکجی می‌گوید: «روابط در حوزه‌های انرژی، گاز، نفت و تجهیزات نظامی بسیار مهم هستند. جمهوری آذربایجان به دلیل مسائل متعدد، در زمینه تامین این تجهیزات هیچ جایگزینی برای اسرائیل ندارد.»
اما بیچاکجی خاطرنشان می‌کند که ترکیه در سال‌های اخیر در حوزه دفاعی پیشرفت کرده و به عنوان یک گزینه جایگزین برای واردات تجهیزات دفاعی مطرح شده است و باکو «به تدریج در حال پر کردن» خلأهای خود در این زمینه است.
بر اساس گزارش مجمع صادرکنندگان ترکیه در سال ۲۰۲۴، جمهوری آذربایجان با سهمی ۵ درصدی، چهارمین شریک بزرگ صادراتی ترکیه در صنعت دفاعی محسوب می‌شود.
فرید شفیع‌اف می‌گوید روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل را نمی‌توان تنها به «تبادل نفت و سلاح» تقلیل داد و می‌افزاید: «فراتر از اینها، با توجه به نزدیکی جغرافیایی جمهوری آذربایجان به ایران، منافع تاریخی و ژئوپلیتیک بزرگ‌تری در کار است.»
عامل ایران
ایران، که اسرائیل را دشمن شماره یک خود در منطقه می‌داند، با جمهوری آذربایجان مرز زمینی مشترک دارد.
دکتر گالیا لیندن‌اشتراوس از موسسه مطالعات امنیت ملی دانشگاه تل‌آویو می‌گوید اسرائیل و جمهوری آذربایجان «عمیقا نگران سیاست‌های توسعه‌طلبانه و بی‌ثبات‌کننده ایران» هستند: «آن‌ها همچنین روابط دوجانبه خود را به عنوان راهی برای حل بی‌ثباتی در نظام‌های بین‌المللی و منطقه‌ای می‌بینند. گاهی اوقات غرب به دلیل درک نکردن کامل شرایط و محدودیت‌هایشان، آن‌ها را مورد انتقاد قرار می‌دهد.»
صالح بیچاکجی می‌گوید اسرائیل و جمهوری آذربایجان برای مهار نفوذ ایران در منطقه با یکدیگر همکاری می‌کنند.
او درباره این همکاری اطلاعاتی می‌گوید: «نزدیک‌ترین نقطه‌ای که اسرائیل می‌تواند از طریق تجهیزاتش ایران را شنود کند، همین‌جا [جمهوری آذربایجان] است. در این زمینه،جمهوری آذربایجان نقش مهمی ایفا می‌کند. این موضوع چندان به صورت علنی مطرح نمی‌شود، اما چنین دیدگاه و ماموریتی برای این کشور وجود دارد.»
نسرین قدیموا-آکبولوت تاکید می‌کند که دولت الهام علی‌اف در باکو هیچ‌گونه «مطالبات مربوط به جدایی‌طلبی یا خودمختاری» برای اقلیت آذری در ایران ندارد: «از این منظر، باکو به دنبال برقراری توازن با قدرت‌های تثبیت‌شده جهانی و منطقه‌ای است.»
حملات ۷ اکتبر حماس و غزه
عملیات‌های نظامی اسرائیل در غزه که پس از حملات ۷ اکتبر حماس آغاز شد، معادلات منطقه را تغییر داد.
در طول این دو سال، ایران برای نخستین بار به صورت مستقیم اسرائیل را با موشک‌های بالستیک و پهپادهای مسلح هدف قرار داد.
اسرائیل علاوه بر غزه، در لبنان و سوریه نیز عملیات‌هایی انجام داد و در این عملیات‌ها گروه‌های مورد حمایت ایران را هم هدف قرار داد.
در پی عملیات نظامی اسرائیل در غزه، بسیاری از کشورها از جمله ترکیه، روابط دیپلماتیک خود را با اسرائیل محدود کردند یا به وضع تحریم‌های اقتصادی روی آوردند.
اما جمهوری آذربایجان، هرچند به تلفات غیرنظامیان در عملیات غزه واکنش نشان داد، همچنان به حمایت خود از اسرائیل ادامه داد.
گالیا لیندن‌اشتراوس تاکید می‌کند که جمهوری آذربایجان «با وجود نگرانی از رویدادهای غزه، در این روند نقشی سازنده ایفا کرده است».
فرید شفیع‌اف می‌گوید باکو حملات ۷ اکتبر را محکوم کرده و نگرانی‌های عمیق خود را در مورد تلفات غیرنظامیان در غزه ابراز داشته است.
او موضع جمهوری آذربایجان را این طور خلاصه می‌کند: «آذربایجان از راه حل دو کشوری حمایت می‌کند. ما در رام‌الله دفتر داریم. از سال ۲۰۰۹-۲۰۱۰ در آذربایجان یک سفارتخانه کامل فلسطین داریم. ما از راه حل دو کشوری و استقلال فلسطین پشتیبانی می‌کنیم.»
جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳، سفارت خود در اسرائیل را در شهر تل‌آویو افتتاح کرد.
نسرین قدیموا-آکبولوت یادآوری می‌کند که خط لوله باکو-تفلیس-جیهان، که در دهه ۲۰۰۰ راه‌اندازی شد، «به عنوان یک مسیر کلیدی» برای انتقال انرژی از جمهوری آذربایجان به مدیترانه و به ویژه به اسرائیل عمل می‌کند.
صالح بیچاکجی به این موضوع اشاره می‌کند که پس از ۲۰۲۳، اسرائیل برای تامین انرژی خود استفاده از این خط لوله را در اولویت قرار داده و می‌گوید: «در دورانی که همه تحریم اعمال کردند، اسرائیل فقط از دو جا می‌توانست نفت بخرد: یا از نروژ یا از آذربایجان. از نظر لجستیکی، نروژ گران درمی‌آید. آذربایجان در این زمینه بسیار مقرون به صرفه است. آذربایجان در این زمینه هیچ تحریم یا محدودیتی اعمال نکرد. در عوض هم پولش را دریافت کرد و هم سرمایه‌گذاری‌هایی نصیبش شد.»
عامل ترکیه
کارشناسان تاکید می‌کنند که در روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل، نمی‌توان از نقش ترکیه چشم‌پوشی کرد.
ترکیه از انتقاد علنی درباره روابط نزدیک میان متحدش، یعنی جمهوری آذربایجان و اسرائیلی که پس از حملات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به شدت از آن انتقاد کرده، خودداری می‌کند.
روابط دیپلماتیک میان ترکیه و اسرائیل در سال ۱۹۴۹ برقرار شد، اما پس از حادثه کشتی ماوی مرمره در سال ۲۰۱۰ دچار بحران شد.
با گذشت بیش از یک دهه، دو طرف برای بازسازی روابط خود تلاش‌هایی انجام دادند.
پس از سفرهای متوالی اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور، و یائیر لاپید، نخست‌وزیر وقت اسرائیل به ترکیه دو کشور در اوت ۲۰۲۲ روابط خود را به صورت کامل از سر گرفتند.
اما پس از آغاز عملیات اسرائیل در غزه در پی حملات ۷ اکتبر، هر دو کشور سفرای خود را فراخواندند.
آنکارا عملیات اسرائیل را به شدت محکوم کرد و در سال ۲۰۲۴ اعلام کرد که تجارت خود با اسرائیل را قطع می‌کند. ترکیه همچنین حریم هوایی خود را به روی اسرائیل بست.
سرانجام، در اوایل ماه مه، گفته شد که ترکیه ممکن است برای سفر برنامه‌ریزی‌شده نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، به جمهوری آذربایجان، حریم هوایی خود را باز کند.
اما مرکز مقابله با اخبار جعلی ریاست‌جمهوری ترکیه در اطلاعیه‌ای در تاریخ ۳ مه اعلام کرد که چنین گزارشی «صحت ندارد».
دکتر گالیا لیندن‌اشتراوس می‌گوید روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل در دهه ۱۹۹۰ به عنوان «بخشی از یک رابطه سه‌جانبه میان اسرائیل، آذربایجان و ترکیه» تقویت شد.
صالح بیچاکجی ارزیابی می‌کند که جمهوری آذربایجان، هم با ترکیه و هم با اسرائیل روابط خوبی دارد و از این رو در جایگاهی است که می‌تواند میان این دو کشور نقش میانجی ایفا کند.
جمهوری آذربایجان در گذشته هم در بازسازی روابط دیپلماتیک ترکیه و اسرائیل میانجیگری کرده است.
فرید شفیع‌اف با یادآوری این روند می‌گوید: «به نظر من، ما بهترین گزینه برای میانجیگری هستیم. زیرا کاملا منافع ترکیه را دنبال می‌کنیم و در عین حال روابط بسیار خوبی با اسرائیل داریم.»
لیندن‌اشتراوس نیز اشاره می‌کند که باکو نگاهی منفی به تیرگی روابط میان ترکیه و اسرائیل دارد و به همین دلیل جمهوری آذربایجان، به ویژه در مسائلی مانند سوریه، برای میانجیگری ابتکار عمل‌هایی به خرج داده است.
BBC