سران کشورهای حاشیه خزر پس از ۲۱ سال مذاکره برای تعیین رژیم حقوقی این دریا گرد هم آمده‌اند تا بیانیه‌ای مشترک را امضا کنند. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران و محمد جواد ظریف، وزیر خارجه یکشنبه ۲۱ مرداد / ۱۲ ژوئن، در کنار همتایانشان از روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان در نشست سران کشورهای ساحلی خزر در آکتائو قزاقستان شرکت کرده‌اند.
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران پس از ورود به آکتائو مورد استقبال مقام‌های ارشد قزاقستان قرار گرفت و امروز در پنجمین نشست سران کشورهای خزر سخنرانی خواهد کرد. سران پنج کشور حوزه خزر قرار است نخستین توافقنامه مربوط به کنوانسیون حقوقی این دریا را امروز امضا کنند.
روحانی پیش از پرواز به آکتائو در مراسم بدرقه رسمی با حضور علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر در امور سیاست خارجه و اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری گفت:
«اجلاس قزاقستان یک اجلاس بسیار مهم درباره خزر است. دلیل آن اصول مادری است که در رابطه با رژیم حقوقی دریای خزر بحث و بررسی می‌شود.»
ایران و دیگر کشورهای حوزه دریای خزر بر سر حق استفاده از این دریا اختلاف دارند. اختلافی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ظهور جمهوری‌های تازه‌استقلال‌یافته بروز کرد.
چه مسائلی حل شدند؟ چه مسائلی باقی ماندند؟
وزیر خارجه ایران آذر ۱۳۹۵ مواضع ایران درباره برخی موارد رژیم حقوقی دریای خزر را چنین صورت‌بندی کرده بود: دولت‌های حاشیه این دریا باید از رقابت تسلیحاتی بپرهیزند و تصمیم‌ها باید به اتفاق آراء اتخاذ شوند. تا پیش از آغاز مذاکرات در بیش از دو دهه پیش، رژیم حقوقی مبتنی بر قرارداد ایران و شوروی (۱۹۲۱ و ۱۹۴۰) بود و تهران مالکیت پنجاه درصد از دریای خزر را در دست داشت.
مشخص نیست تا چه میزان با خواسته‌های ایران موافقت شده است، اما ظریف یکشنبه در اجلاس وزیران کشورهای ساحلی خزر گفت:
«امضای کنوانسیون رژیم حقوقی گام بسیار مهم و حائز اهمیتی است که برداشته می‌شود و به مذاکرات ۲۱ساله دراین‌خصوص خاتمه می‌بخشد. امضای این کنوانسیون پایان همه مذاکرات و اقدامات در خزر نیست و در واقع نقطه عطف و آغازین برای اجرای تفاهمات، نظارت بر اجرا و همچنین شروع مذاکرات برای امضای موافقتنامه‌های جدید و ضروری به‌شمار می‌رود.»
به گفته ظریف، سران کشورهای حوزه خزر بر «انحصار حضور و دریانوردی هرگونه شناور صرفاً با پرچم یکی از کشورهای ساحلی و همچنین ممنوعیت حضور و عبور نیروهای نظامی بیگانه و غیرساحلی» توافق نظر دارند. توافقی که عمدتاً برای منع حضور نظامی آمریکا در خزر به امضا می‌رسد.
روحانی نیز پیش از سفر مدعی شد که «در این کنوانسیون تصریح شده که همه مسایل حقوقی دریای خزر تنها با اتفاق نظر پنج کشور عملی و اجرایی بوده که این نکته بسیار مهم و اساسی است و کاملاً رژیم حقوقی این دریا را از کنوانسیون دریاها جدا می‌کند.»
این در حالی است که مذاکرات بر سر تعیین این رژیم حقوقی ۲۱ سال به طول انجامید و طولانی‌شدن آن موجب عقد قراردادهای دوجانبه بین کشورهای مختلف شد، از جمله قراردادهای دوجانبه تقسیم کف دریای خزر بین روسیه و قزاقستان و آذربایجان. خواست ایران برای تصمیم‌گیری به اتفاق آراء یکی از موارد اختلاف این کشور با روسیه بود.
وزارت امور خارجه روسیه نیز در همین رابطه در بیانیه‌ای اعلام کرد که پنج کشور پس از امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر به «همکاری پنج‌جانبه» ادامه می‌دهند.
از سوی دیگر حسن روحانی تأکید کرد که در توافق به‌دست‌آمده برای این اجلاس خطوط مبدأ برای نهایی‌کردن رژیم حقوقی هنوز مشخص نشده‌اند. محمدجواد ظریف نیز در سخنرانی در اجلاس وزیران کشورهای خزر گفت که حد و مرزهای بستر و زیر بستر دریای خزر در کنوانسیون مشخص نشده است.
آیا حق ایران رعایت شده است؟
همزمان با سفر روحانی به آکتائو، محمود صادقی، نماینده اصلاح‌طلب تهران در توئیتی نوشت:
«رئیس‌جمهوری در حالی آکتائو شده که مفاد توافقات درباره رژیم حقوقی دریای خزر در هاله‌ای از ابهام است؛ آیا راست است که سهم ۵۰ درصدی ایران به ۱۱ درصد سقوط کرده؟ آیا ترکمانچای دیگری در راه است؟»
او خطاب به مردم اعلام کرد که نمایندگان مجلس در حریان «توافقات پشت پرده» نیستند.
پیش از این نیز برخی کارشناسان نسبت به عقب‌نشینی ایران از خواسته‌های پیشین‌اش به دلایل سیاسی هشدار داده بودند. سال گذشته حسین نقوی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به نقل از حسین خانزادی، فرمانده نیروی دریایی ارتش گفت که ایران بر ۲۰ درصد سهم خود از دریای خزر حاکمیت کامل دارد. اما محمد ابراهیم رحیم‌پور، معاون وزارت خارجه این سخنان را تکذیب کرد و گفت که سهم ایران کمتر از آن است.
در دو دهه گذشته بین روسیه، آذربایجان و قزاقستان قراردادهایی امضا شده که براساس آن‌ها آذربایجان و روسیه حدود ۱۹ درصد، ایران ۱۳ درصد، ترکمنستان بیش از ۲۰ درصد و قزاقستان حدود ۲۶ درصد از دریای خزر را مالک می‌شوند. ایران اما می‌گفت خواهان سهم مساوی ۲۰ درصدی بین پنج کشور دریای خزر است.
به گفته منتقدان، ایران تمرکز خود را بر اصل عدم اجازه به حضور نظامی دولت‌های غیرحاشیه‌ای قرار داده است. اصلی که اساساً علیه حضور ایالات متحده در خزر است و مورد توافق روسیه نیز قرار دارد.
روسیه خواهان تقسیم کف دریای خزر بر حسب طول ساحل هر یک از کشورها است. مسکو همچنین می‌خواهد کشتیرانی برای همه کشورها آزاد باشد. مشخص نیست آیا ایران با این خواسته‌ها موافقت کرده است یا نه.
حسن روحانی به زودی در اجلاس کشورهای حوزه خزر سخنرانی خواهد کرد. به گفته ظریف، سران کشورها در اجلاس امروز «در آستانه امضای کنوانسیون رژیم حقوقی و ۶ موافقتنامه و پروتکل دیگر» هستند.