پژوهش جایگاه دکتر مصدق در اندونزی- دکترفرشید خدادادیان پژوهشگر نفت و میراث صنعتی

به استناد تاریخ شفاهی امیرشاپور زندنیا

نقشی که دکتر مصدق در رهبری و پیروزی نهضت ملی شدن نفت در ایران عهده دار بود، گرچه فرجامی، نافرجام داشت! اما روحیه ی حق طلبی و استقلال خواهی را در ایران و جهان به نمایش گذاشت و از همین رو بود که خصوصا در بین ملل تحت ستم استعمار و استبداد، منزلتی کاریزماتیک به وی بخشید.

گزارش هایی از احترام به وی در خارج از مرزهای ایران، از جمله استقبالی که از وی در جریان سفر به قاهره بعمل آمد، همچنین الهام بخشی نهضت او در؛ هند، پاکستان، عراق و کشورهای دیگر در منابع بسیار آمده است، اما گزارشی که به استناد خاطرات و تاریخ شفاهی امیرشاپور زندنیا(۱۳۰۶-۱۳۷۶)، عضو حزب”سومکا” و از بنیان گذاران ناسیونالیزم انقلابی در ایران در مورد منزلت و جایگاه او در بین کارکنان صنعت نفت در کشور”اندونزی”ارائه شده است، از دو منظر قابل توجه است؛

نخست اینکه؛ مرحوم زندنیا، بر اساس گفته های خودش و همچنین مستندات تاریخی موجود، در جریان ملی شدن صنعت نفت و دوران کوتاه دولت دکتر مصدق و پس از آن در کودتای۲۸مرداد، بواسطه نوع گرایش حزبی(ناسیونالیسم افراطی شبهه نازیسم در ایران) و انتقاداتی که همواره در جریان حکومت دولت مصدق و پس از آن به ایشان و همفکرانش داشته، شیفته و مرید مصدق نبوده و منتقد هم بود، اما منتقد و مخالف منصفی بوده که آنچه در جریان سفرکاری خود بعنوان کارشناس سازمان اوپک به اندونزی در ژانویه۱۹۶۷ برابر با بهمن۱۳۴۵ و یک ماه قبل از درگذشت دکتر مصدق، دیده و شنیده در خاطرات تاریخ شفاهی خود نقل کرده است.

اهمیت دوم قابل توجه در این زمینه؛ فاصله زمانی گزارش او از اندونزی در سال۱۳۴۵خورشیدی و سیزده سال پس از سرنگونی دولت دکتر مصدق و همچنین نداشتن ارتباط چندان زیاد اقتصادی و اجتماعی بین مردمان اندونزی با ایران است.خصوصا اینکه بدانیم، فاصله هوایی ایران و اندونزی امروزه و با افزایش سرعت هواپیماهای مسافرتی، بیش از هشت ساعت است و ارتباطات دریایی و بندری مردمان اندونزی با ساحل نشینان ایرانی خلیج فارس نیز در مقطع مذکور، چندان زیاد نبوده، اما اخبار و گزارش های خبری و روابط دیپلماتیک وجود داشته است.

امیرشاپور زندنیا که از کارمندان شرکت نفت و در مقطعی نیز بعنوان کارشناس در دفتر مرکزی اوپک مشغول بکار بوده، در خاطرات خود که به کوشش استاد سختکوش،کاوه بیات در سال۱۳۹۵و نوزده سال پس از درگذشت زندنیا منتشر گردیده، در خصوص سفر خود به اندونزی آورده است:

؛؛…در طول اقامتم باید ملاقاتی با وزیر نفت اندونزی که ژنرالی به نام”ابن سوتو”بود می کردم.او بعنوان گاورنر دولت اندونزی به اوپک می آمد.روز ملاقات با وزیر نفت، مهماندار جوان اندونزیایی من که یک دکتر اقتصاد تحصیل کرده بود، مرا نزد او برد.قبل از ورودم ۱۰الی۲۰نفر که احتمالا کارگرهای اخراجی کمونیست یا چیزی شبیه آن بودند، چون همه آنها لباس های سفید پوشیده بودند، در اتاق انتظار نشسته بودند.به نظر می آمد وزیر آن ها را معطل کرده بود و مرتب غرغر می کردند.من که اوضاع را اینطور دیدم به مهماندار گفتم اگر الان داخل شوم این ها می گویند که این خارجی فلان فلان شده تا آمده می رود داخل ولی وزیر ما را نمی پذیرد و به او به انگلیسی گفتم که به این آقایان بگوید که اگر عجله دارند من وقت خودم را به آن ها بدهم.یکی از آنها مثل این که انگلیسی می دانست، به پاخاست و آمد به سوی من و گفت: تو کجایی هستی؟ گفتم من هم مثل شما آسیایی هستم.گفت، تو آسیایی نیستی، ایتالیایی هستی.گفتم نخیر.گفت پس اهل کجا هستید؟گفتم ایران.تا گفتم ایران، فوری رفت پیش رفقایش و به زبان خودشان مطلبی را به آنها گفت و من فقط از صحبتش اسم دکتر مصدق را شنیدم.بعد برگشت به طرفم و گفت رفقای من می گویند، چون شما از کشور مصدق آمده اید اگر هم وقت قبلی نداشتید ما می گفتیم که اول شما بروید.این نکته برای من جالب بود که شاید ۱۴سال از سقوط مصدق گذشته بود، ولی در آنجا اثرات وجودی او هنوز محسوس بود.البته یک ماه بعد از برگشتنم از اندونزی، دکتر مصدق در اسفند سال۴۵ فوت کرد.(صفحه۲۳۷)؛؛

این احترام و نکوداشت نام مصدق در بین کارگرانی که هیچگاه او را از نزدیک ندید بودند بسیار قابل توجه است.آنهم در کشوری که قدمت صنعت نفتش از ایران کهن تر اما در تجربه های تلخ حضور استعمارگران صنعتی هم تجربه بود!

شایان ذکر است؛ صنعت نفت اندونزی، یکی از قدیمی ترین صنایع نفت در جهان محسوب می شود.نفت در این کشور در سال۱۸۸۳ و در روزگاری که این مجمع الجزایر مستعمره کشور هلند بود، برای نخستین بار در سوماترای شمالی کشف شد و پس از آن در سال ۱۸۹۰ کمپانی سلطنتی هلند به منظور کشف منابع نفتی تاسیس شد.

این شرکت در سال ۱۹۰۷(یک سال قبل از اکتشاف نفت در ایران)با شرکت تجارت وحمل و نقل شل که از سال۱۸۹۱ در جزیره “کالیمانتان” به حفاری مشغول بود ترکیب شد و کمپانی سلطنتی هلندی شل را تشکیل داد.کمپانی سلطنتی هلندی شل، برای بیش از سه دهه امتیاز انحصار نفت را در کنترل خود درآورد و از سال ۱۹۱۱ نیز حوزه فعالیت خود را به سوماترا، جاوا، کالیمانتان(که بعدها برونئی نامیده شد)، توسعه داد به طوری که براثر افزایش فعالیت های نفتی، اندونزی در آن مقطع توانست ۴درصد از تولید کل نفت جهان را به خود اختصاص دهد.

میدان های نفتی”دوری”و”میناس”در سوماترای مرکزی که از مهم ترین میدان های نفتی اندونزی به شمار می آیند در سال های نزدیک به آغاز جنگ جهانی دوم توسط شرکت”کلتکس”کشف شدند که بهره بردای از آنها در دهه ۱۹۵۰ میلادی آغاز شد.میدان های نفتی دوری و میناس که در استان ریائو قرار دارند تا سال ۱۹۶۳ بیش از ۵۰درصد از تولیدات کل نفت اندونزی را به خود اختصاص داده بودند.

دولت های بعد از استقلال اندونزی در دهه ۱۹۵۰ کنترل خود بر صنعت نفت این کشور را افزایش دادند و در دهه ۱۹۶۰ نیز با افزایش عملیات حفاری قراردادهای نفتی خود را با شرکت های نفتی خارجی توسعه دادند.این تحولات همزمان با همان مقطعی بوده که امیرشاپور زندنیا گزارش خود از اندونزی را ارائه نموده است.

یک سال بعد از سفر زندنیا به اندونزی، یعنی در سال۱۹۶۸ شرکت های دولتی اندونزیایی از جمله شرکت استخراج نفت اندونزی(پرتامین)، شرکت استخراج نفت ملی(پرمینا)، و شرکت گاز و نفت ملی(پرمیگان) در یکدیگر ادغام و شرکت استخراج گاز طبیعی و نفت ملی(پرتامینا) را تشکیل دادند.شرکتی که امروزه، میراث دار صنعتی آن گذشته تاریخی دیرپا در حوزه نفت و گاز است.

گرچه امروزه تولید نفت در اندونزی بسیار کم است و این میزان تنها برای تأمین نیازهای داخلی این کشور صرف می ‌شود، ولی با این حال اندونزی همچنان بزرگ ‌ترین تولید کننده نفت در کشورهای جنوب شرقی آسیا به شمار می آید.این کشور به دلیل فرسودگی چاه ‌های نفت و کمبود تولید نفت در ماه مه ۲۰۰۸ از سازمان اوپک خارج شد، اما همچنان بخش مهمی از تاریخ و میراث صنعتی نفت در آن جغرافیا جای دارد.جغرافیایی که گرچه از ایران دور بود، اما کارگران صنعت نفتش در سال۱۹۶۷ به نام دکتر مصدق احترام می گذاشتند.مصدقی که تبلور مبارزه با استعمار صنعتی در سراسر جهان بود.

امیرشاپور زندنیا بعد از بازگشت از اندونزی به مقر اوپک، گزارش ماموریت خود را در قالب کتابی با عنوان؛ On the Mission to Indonesia تدوین کرد که اوپک آنرا چاپ و در همان سال بین دول عضو توزیع کرد.

منابع:
ایران فرزند،خاطرات امیرشاپور زندنیا به کوشش کاوه بیات،۱۳۹۵،نشر نامک، تهران
https://www.pertamina.com/
“چرا اندونزی از اوپک خارج شد”، مقاله تحلیلی در بولتن دیپلماسی ایرانی،خرداد۱۳۸۷
https://economic.mfa.ir/portal/newsview/669101
رفرنس عکس(مورد استفاده برای این یادداشت)از؛مجموعه سه آلبوم عکس با حدود ۴۱۶عکس که توسط یک کارمند آمریکایی شرکت نفت مستعمره هلند در طول کار او در پالایشگاه نفت در سوماترای جنوبی در ۱۹۲۹-۱۹۳۱ گرفته شده است.ارجاع: www.wayfarersbookshop.com

دکتر فرشید خدادادیان : پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی