“هیات ها “چرا به وجود آمده اند ؟ چرا خلقیات و هویت ایرانیان با پدیده “هیات “همسو یی دارد ؟ چرا “ولایت سالاری” به “مداحان ” نیازمند است ؟ هستی و چیستی “هیات ها و مداحان ” و “باور به سناریوی عاشورا ” در درازای تاریخ چگونه بوده است ؟ و پرسش های دیگر ….
در این جستار کوتاه تلاش می شود که نگاهی گذرا به پدیده ی “سوگواری و عاشورا ، هیات ها و مداحان ” کرد .
“احمد قابل” اسلام پژوهی که برای اسلام شناسی هستی خویش را به نیستی کشا ند ، ادعا می کند که حسین فرزند علی به دنبال مکان امنی بود که خود وخویشان اش را سکنی دهد و در آرامش زندگی کنند که به دام گروه نظامیان شمر می افتند و حادثه ١٠ محرم سال ۶١ هجری به وقوع می افتد ( ١ ) . گزارش “احمد قا بل “از شش ماه آخرزندگی امام حسین پیش درآمدی میشود بر بوجود آمدن “حزب شیعی” و سال ها پس از آن پدیده ای به نام ” هیات سازی ” و “مداح پروری “.
پیش از صفویان : حزب شیعی در جستجوی وادی هویت
تا پیش از حکومت صفویان ، شیعیان در اندک بودند و در مازندران ، شهر ری ، سبزوار ، کاشان و قم ، گاهی آشکار و گاهی پنهان می زیستند . قم در ان دوران آبادی کوچکی بود . ( ٢)
در آن زمانه ؛ حزبِ شیعه بسیار کوچک و خرد بود و بر این باور بودند که : بر آنان توسط سایر گروه ها و بخشهای های اسلام که در اکثریت بودند ستم شده است ، بنابراین در جستجوی هویت بودند و شکایت و شکوه از ستمی که در جامعه اسلامی بر آنان روا داشته را در ارایه نمایش نمادین شهادت حسین و خویشان اش و برگزاری سمبلیک مراسم محرم برای جستن “هویت صدمه خورده “و “شیعه گری ” ارایه می دادند . مراسم محرم و صفر شیعیان جذاب ، پر هیجان و گیرا بود به گونه ای که اهل سنت را متاثر می کرد و برای آنان پرسش بر انگیز بود . نمایش های پر شور “هیات ها “و” دسته ها ” شگفتی می آفرید و سبب می شد که گاه همنوایانی در میان اهل سنت می یافتند که حتی “عطار نیشابوری” و “مولوی ” ی اهل سنت را شگفت زده می کرد و اشعا ری در سوگِ حسین می سرودند . (٣)
صفویان و کاربرد ایدئولوژیکی از حزب شیعی
پس از نهصد سال که از سقوط ساسانیان می گذشت ، ایران ، دوباره به یک دوران وحدت و تمامیت ارضی و مرحله دولت ملی گام نهاد . دوران فرمان روایی صفویان در اوج اعتلا و عظمت آغاز شد . (۴) در جوار ایران ، در قسطنطنیه ( استا نبول کنونی ) ، امپراتوری عظیم عثمانیان ، با صفویان در رقابت بود . تا پیش از ظهور صفویان ، ایرانیان ، عمدتا سنی بودند [ البته دولت محلی شیعه ال بویه در مازندران حضور داشته بود ] ، صفویان با ضربِ شمشیر گداخته قزلباشان ، ایرانیان را شیعه کردند . صفویه نخستین دولت شیعی دوازده امامی را در همسایگی امپراتوری عثمانی به وجود آورد .
حکومت صفویان یک حکومت ایدئولوژیکی بود . پایه اساسی حفظ یک حکومت ایدئولوژیکی ، قداست گرایی می باشد . روحانیانی [ همچون مجلسی ها (پدر و پسر ) ، کاشفی ، خاتون آبادی و …. ] به عنوان هم پیمانان فرمان روا یان وارد بارگاه سیاست صفویان شدند . مثلث شوم فرمان روا یان (یا سلاطین صفوی ) ، قزلباشان ( یا نظامیان ) و روحانیان برای اقتدار صفویان ، هیات ها ، تکایا و مداحان را رونق دادند . شاه صفوی را شاه مظلوم کردند . سلاطین را همچون امامان ، فوق بشری خواندند که ماندگار بمانند . “محرم و صفر ” مرکز ثقل ایستایی حزب شیعه ، و “هیات ها و تکایا” پایگاه ماندگاری حاکمان ، و “مداحان ” و روحانیان حامیان اقتدار صفویان بودند .خمینی با عشق وافری که به صفویان دا شت ، از آنان آموخته بود و مرتب تکرار می کرد که : ” “همین محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است”. و بدین گونه روحانیان با مدد قزلباشان ، شاه صفوی را در منصب ” امام مظلوم !!” می نشاندند .
قاجاریان و کاربرد تاکتیکی از حزب شیعی
قاجاریان که آمدند ، همه پارامترها و المنت ها مهیا بود . هیات ها بر پا شده و تکایا ساخته شده و مداحان ، مدیحه سرایی را فرا گرفته ، و روحانیان صحنه گردانان این نمایش بودند . اما شرایط تاریخی تغیر کرده بود نه از آن شکوه و جلال صفوی خبری بود و نه قزلباشانی بودند که شمشیر کداخته خود را از نیا م بکشند . اماروحانیان و” اعوان و انصا ر” شان در صحنه مانده بودند . با یاری روحانیان با زار اشک و سفره ندبه و زاری همچنان در عهد قاجار گرم ما ند . “هیات ها” راهی ” تکایا” شدند ، “مداحان” سیاست دیگری پیشه کردند و محرم و صفر زنده نگاه دار اسلام شیعی شدند .
ایران دوران قاجار با فقر و واماندگی دست و پنجه نرم می کرد . ” ضریب فلاکت ” و ” نرخ نکبت ” رشد فزاینده ای داشت . قیام گرسنگان ، پادشاهان قاجار را تهدید می کرد ، سلاطین قاجار به دریچه های آرام کردن مردمان نیازمند بودند . روحانیان با مشارکت “هیات ها و مداحان ” به ماندگاری پادشا هان مدد رسانی کردند و دریچه های آرام کردن مردمان را گشودند .
ناصر الدین شاه در عزای حسین از هوش می رفت و از بزرگ تکیه داران ایران بود و تکیه ی دربار قاجار ، عظیم ترین عمارتِ عهد قاجار به شمار می رفت، و پس از مرگش لقب ” شاه شهید ” را از آن خود کرد . در محرم و صفر در تکیه درباری می نشست و رعیت را نظاره می کرد و خیالش از جامعه ی عقب مانده ی ایران راحت بود .
“روحانیان ” و ” هیات ها “دواستراتژ ی ونقش متفاوت را دوران صفویه و قاجار ارایه دادند : صفویه از محرم استفاده ایدئولوژیک می برد تا سربازِ عقیدتی در قبال اهل تسنن و سلطان عثمانی بسازد و قاجاریه می کوشید تا محرم را مبدل به سوپاپ اطمینان احساسات عمومی کند و شور و اعتراض مردمی که در فقر و ستم می زیستند را از مجاری چشم تخلیه نماید و به جای دنیای سر تا پا رنج زمینی، شفاعت حسین و جنت و حوری را چون مخدری بر جانشان ریزد.
پهلوی و دوران افول حزب شیعی
شیعه در دوران سردار سپه سه دوران مختلف را گذراند:
۱ـ دوره ی دلبری رضاشاه از شیعه گری : از سال ۱۳۰۰ آغاز می شود و در سال ۱۳۰۷ به افول می نشیند. این دوره را باید دوره “همکاری علما و حکومت” نام نهاد.
۲ـ دوران مناسبات سرد بین رضاشاه و مذهب (از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲)
۳ـ دوران مشاجرات نیمه قهرآمیز بین رضاشاه با دین (علمای قم) (۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰)
در دوره ی دلبری رضاشاه از شیعه گری ، ملک الشعرای بهار در کتاب احزاب سیاسی ایران می نویسد: “روز عاشورا مطابق شهریور ۱۳۰۰ ، دسته عزاداری قزاق با یک هیات و نظم و تشکیلات مخصوص به بازار آمده . … . و خود سردار سپه در حالی که سر خود را برهنه کرده بود و کاه روی سر خود می پاشید در جلوی دسته دیده می شد . … . دسته قزاقخانه به بازار آمد، شام غریبان گرفته بودند و خود سردار سپه سر و پای برهنه شمع به دست گرفته و در حرکت بود . …”
از سال ۱۳۰۷ خورشیدی تا فرو پاشی رضا شاه , علمای قم و روحانیان کم اعتبار و سرگردان و بازار هیات ها و مداحان کم رونق بود . اما , پس از رفتن رضا شاه ، شاه جوان ، با تمام گرایشات به اصطلاح نو گرایانه اش ، دست روحانیان را باز گذاشت و تکایا رنگ و لعا بی یافتند و پیشه مداحان رونقی گرفت ، و بازار هیات ها ازکسادی برون رفت .
آسیب شناسی هیات ها
“هیات ها ” نمودی از خلقیات پاره ای از ایرانیان ونمایشی از سر درگمی هویتی تاریخی بخش پاره شده ی هم وطنان می باشد . کاستی ها ی فرهنگی و انشعابات و اختلافات سیاسی و درگیری های اجتماعی را در “هیات ها “می توان جست . از منظر تاریخی “هیات ها ” از زهدان ایرانیان بیرون آمده و در بستره آنان رشد و نمو کرده و شکل وفرم یافته و سنتز فرمان روا یان این سرزمین شده اند . هر گروه ، محله و مسجدی ،”هیات ” خود را دارد و به هر بهانه ی نا بخردانه ای شورش کرده و”هیات ” خود را راه انداخته و به رقابت با گروه انشعا بیون بر خواسته و مرافعه آغاز کرده و کوشش در بسیج بیشتر و یار گیری می کنند .
هر چند که بی نظمی و انشعابات و اختلافات و رقابت از مشخصه های “هیات ها ” می باشد ، اما در نهادینه کردن و گسترش خشونت مقدس پاره ای از آنان یکسان عمل می کنند .
مداح پروری و کادرسازی
در بیست و هفت سال اخیر ، نهاد فرهنگی بیت رهبری با همکاری موسسه امام خمینی در صدد تربیت، ترویج و توسعه امر مداح پروری شدند. دو هدف در این زمینه اساس حرکت بود: پیشبرد خرافات و توسعه شیعی گری ، دوم و هدف اساسی تر، ترویج و اشاعه خواسته های سیاسی بیت رهبر .
ظهور مداحان جدید در سالهای پس از انقلاب و پیوستن آنان به سیاست حاکمان ایران و چگونگی بقای آنان را در مقاله ” مداح پروری و کادرسازی در حکومت اسلامی ” توسط نگارنده می توانید بیابید ( ۵) .
روحانیان ، با سنج ها و طبل ها ، زنجیر کوبان و سینه زنان کارناوال محرم را هفت قرن به نمایش گذاشتند ، که صفویان به ستیز با عثمانیان بر خاسته و با شمشیر قزلباشان گرد ن اهل تسنن را قطع نمایند ، و قاجاریان با آرامش خاطر ” ضریب فلاکت ” و ” نرخ نکبت ” را رشد دهند ، و تاریک اندیشان معاصر سایه شوم مرگ و سیاهی را بگسترانند.
rezaalavim@yahoo.com
======================================
پی نوشت
۱- https://www.youtube.com/watch?v=C1lD1dd1Z40
۲- شیعه در تاریخ ایران : دکتر رضا نیازمند
۳-همان جا
۴-روزگاران : دکتر عبد الحسین زرین کوب
۵- http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=23495