اواخر آبانماه۳۲ بعد از حدود ۳ ماه که از کودتا می گذشت و شاه و درباریان و دولت دست نشانده زاهدی خود را مسلط بر اوضاع میدیدند، در سالن آیینه مرکز نظا می سلطنت اباد، دادگاه تجد ید نظربزر گ مرد تاریخ معاصر ایران تشکیل شد …شاد روان د کتر محمد مصد ق با لباده خا کستری تیره در حا لیکه دو افسر زیر با زوی او را گر فته بو دند با عصا ی همیشگی و با متا نت کا مل وارد سا لن شد و همه به احترام او بر خلاف نظر دادگاه بر خو استند ، او را بدادگاه سازمان یا فته ای اوردندتا پا سخگوی سیا ستی با شد که خواب را بر بزر گتر ین امپرا طوری جهان و ار تجا ع دا خلی حرام کر ده بود …نگا رنده در کنار هزاران مطلب ، تحقیق و تحلیلی که در رابطه با دلایل بر کناری دولت ملی چاپ و منتشر شده ، به مطلبی که کمتر به ان اشاره شده میپردازد وچگو نگی استفاده هشیارانه نخست وزیر ملی ایران را در۶۲ سال قبل، از فضای دادگاههای نظا می انزمان جهت اطلاع و مقا یسه نسل جوانمان ….شرح مید هد ….
پیر فرزانه ، انسان صادق ، مسول و پا سخگو، روی نیمکت متهمان و بین دووکیل نظا می نشست…..ودرموقع دفا ع تحت عنوان فقط یک گناه که زینت بخش روی جلد بسیاری کتا بها و رسا له ها شد ،چنین اغاز سخن کرد :
من خود میدانم در میان گناهان زیادی که به من نسبت داده اند یک گناه بیشتر ندارم و ان اینست که تسلیم تمایلا ت خارجیان نشد ه و دست انان را ازثروت ملی کشورم کوتاه کر دم و در تمام مدت زمام داری خود، از لحا ظ سیاست دا خلی و خا ر جی فقط یک علا قه داشتم و ان این بود که ملت ایران بر مقدرات خود مسلط شود و هیچ عا ملی جز اراده ملت در تعیین سر نوشت مملکت …دخا لت نکند…محا کمه من به گناه مبا رزه با دشمن ایران و بد ست عمال بیگانه است ….من هر چه کر ده بر اساس ایمان و عقید ه ای بود که به ازادی و استقلا ل مملکت داشته ام وحکم محکو میتی که این دادگاه صادر کند افتخاری است برای من و ما ند گار در تاریخ این سر زمین کهن ……
بعد از این سخنان و بد لیل خستگی ناشی از با ز داشت و کهو لت… از دادگاه خو است که نشسته ادامه سخن بد هدکه بااین پیشنهاد با همه اکراه و مخالفتی که بر اساس دستورات دشمنان پیشر فت و اسا یش ملتمان بر فکر وروان مد ید یت بیدادگاه حاکم بود، اما درواقع باعتبار منزلت غیر قابل انکار (بزرگوار نشانده بر جای متهمان ) بالا جبار موافقت شد….هر چند مو قع صحبت از ایران واستقلا ل کشور گو یی توانی دو باره ،فارغ از همه نا ملا یمات وارده ،می گرفت و قا مت می افراشت و با لحنی نیر و مند و پر خاش گو نه به دادستان حمله و از هر فر صتی برای تحقیرسر تیپ ازموده استفا ده میکرد .
روش زنده یادمصدق ،گر دانند گان دادگا ه رابه ستو ه اور ده بود ، او تهد ید میکرداگر بخواستش که طرح برنا مه ها و اهداف او در تشکیل دولت بو د تن ند هندادامه سخن نخو اهد دادو از خود دفاع نخواهد کرد ……اوکیف خود را زیر بغل میزد تاراه بیفتد…..واز هر فر صتی دادگاه فر ما یشی را بسخره میگر فت و بصلا حیت ان اعتراض میکرد .
رهبرفرزانه ایرانیان اگاه و ملیون صبور و اند یشمند ، با هشیاری و زیرکی فراوان از فرصت استفاده کردو انچه در مسیر منا فع ملی ، احقاق حقوق جامعه و از همه مهمتر خلع ید از دول خار جی انجام داده بود ، در حد امکان و فراتر از حد تصور انهم در ان شرا یط ،مورد تفسیر وتا کید قرار میداد .
وی به چگو نگی عملکرد انانی پرداخت که بر کناری دولت ملی و مردمی او را از طریق سوء استفاده از گرو ههای فرصت طلب، نیازمند و
بی خبران از نحوه نفوذایادی بیکا نه و ….. با کمک عوام فر یبان (که در فرصت کوتاه زمامداری امکان اگا هی انان میسور نبود…..)سا مان داده بودند .
چون دادگاه علنی و مورد توجه وسا یل ار تبا ط جمعی دنیا بود و در سطح گسترده بازتاب داشت….، مصدق به برنا مه های خود یعنی ازادی انتخا بات ومما نعت از هر گونه دخا لت تحت هر عنوان بعد از ملی شدن نفت اشاره نمود، که از مشکلات جوامع در حال تو سعه وبلفظ انروز عقب مانده بود .هر چند که ،حتی امروز نیز نظا م ها ی خود کامه تحت عنا وین مختلف براساس حفظ منا فع گروهی و تشکیلا تی بطور رسمی و با تصو یب قوانین فر ما یشی به ان مبادرت میکنند …. .
در ارتباط با ما جرای حر کت بدون نتیجه و شکست خو رده ۲۵ مرداد که در ۲۸ مرداد منجر به ادامه سلطه برکشورمان شد ،دکتر مصدق گفت : سر هنگ نصیر ی بفرمان و حما یت دول خا رجی وایادی ا نان ، در با ریان و انانکه موافق وابسته نبودن کشور به بیگا نگان ، انجام اصلا حات ،تجدید نظر در قا نون انتخا بات وبتبع ان استقلال کشور و احیا ء حقوق جا معه نبو دند ،با ۴ زره پوش و نیروی همراه به طرف دفتر نخست وزیری در خیا بان کاخ امدند، اما چون نتو انست بر نا مه های ار با بانش را اجراء ودر نها یت مرا دستگیر کندبا احساس در ماندگی و نگرانی از شرایط ان روز..دمش را روی کو لش گذاشت و رفت …
این سخن با اعتراض شد ید ر ییس دادگاه موا جه شد و انرا تو هین به امیر ارتش و صاحب منصب و ارشد خودعنوان کردو از پیشوا خواست تا حر فش را پس بگیرد و گر نه مانع ادامه سخنان د کترخواهد شد…… مصدق که میخو است دادگاه علنی و ادامه داشته باشد تا بتواند از
فر صت مو جودبخو بی استفاده…..و نظرش رابه گوش ملت در ان شرایط ووضعیت بر سا ند،با مشاهدسما جت رییس دادگاه در همان رابطه گفت : خیلی خوب دمش راروی کو لش نگذاشت و همین جوری رفت !! که دوست و دشمن در سالن بی اختیار به خنده افتا دند…..
در واقع مصدق با گفتار دو پهلوی خودحرف خود را پس نگر فت و رییس دادگاه فر ما یشی به نا چار به روی خود نیا ورد .
در بعضی نو شته ها امده است که مصدق در پا سخ اعتراض گفته اطا عت میشوددر حا لیکه حقیقت گفتار طنز گو نه ای میبا شد که
حاضرین در دادگاه رابه خنده واداشت. (احتمالا این لغزش هنگام ثبت صورت جلسات رخ داده و سرهنگ بزر گمهرکه تد وین کننده دفا عیات ایشان بود مطلب را بصورت تحر یف شده نقل کرده ا ست)
دیدگا هها و عملکرد چهره ماند گار تار یخ معا صر که با اعتقاد را ستین به منا فع ملی ابر قدرت زمان ، انگلیس را بزانو در اورد و با ملی کردن صنعت نفت ،پیشکام استقلال طلبی وطرد استثمار و استعمار در جهان شد و بر نا مه هایش در مملکت داری که جلو تر از زمان بود ….. الگوی سیاست مداران مردمی کشور ها قرار داشت .
جمال عبد الناصر رهبر فقید مصر ملی کردن کانال سو یز رابر اساس ایده های مصدق بد فعات در سخنرانی های خود عنوان کرده و او رامعلم صا دق خود میدانست ….
.همت و فدا کاری مصدق الگوی استقلا ل خواهی و بنو عی بنیا ن گذار ی کشور های غیر متعهد بود ،بقول چر چیل ( نخست وزیر وقت انگلیس ) اوتنها فردی بود که با کله طاس و نوک قلم توانست استعمار انگلستان را بزانو در بیا ورد و ضرورت ملی شدن صنایع کشور های در حال تو سعه رامطرح سازد . وجود مصد ق برای مردم ایران یک معنی بیشتر نداشت و ان :
بر گر داندن حق حا کمیت ملی به انان بود… این واقعیت محض ومورد تا یید همه جهانیان ،در مواردی وارونه جلوه داده میشود ….. که مطلب دیگر ی را میطلبد
او زمانی حرف از ملی کردن صنعت نفت ایران و در نتیجه استقلا ل کشور ، ازادی واقعی انتخا بات و احترام به رای و نظر مردم و…. زدو در برابر استعمار ایستاد که امید و اعتماد بنفس بمدت ۲ قزن در ایران گم شده بود….
پس از گذشت ۶۲ سال از آنروز مردم خواهی، قا نو ن مداری و میهن دوستی او با همه مما نعت و مخا لفت ها ، کما کان زنده و رهروان اوبا همه موانع و هزینه ها ،پیرو راستین منش و روش ازادانه ومتر قی این رهبر فر زانه ما نده اند و در تحقق ان ایده ها و برنا مه هاکو شا و مصمم میبا شند و در وصول بهدف پاک و متر قی خودامید وارند .
مصدق در عین تو جه به عدالت اجتما عی و راه اندازی نظام تا مین اجتما عی…به دمکراسی معتقد و پای بند بود و همه اقدامات اوبرای رسیدن به جا معه مد نی وا قعی بود که ، در انصورت عر صه بر بسیاری تنگ و محدود میشد و هر گونه استبدادی از مملکتمان رخت می بست ……..که سقو ط دولت ملی او را با هر وسیله ای تنها راه پنداشتند و به عقب ما ند گی فر هنگی و اجتما عی کشور رضایت دادند.