سازمان هواشناسی ایران اواسط ماه مه با اشاره به کاهش ۸۵.۵ درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلند مدت کشور، از بروز “خشکسالی بی‌سابقه” در برخی مناطق کشور خبر داد.
علاوه بر این، کاهش تولید انرژی برق‌آبی به کمبود برق منجر شد و یک ماه بعد رضا اردکانیان، وزیر نیرو اعلام کرد دولت برای اطمینان از تداوم تامین آب در مناطقی که بیشترین آسیب را از خشکسالی دیده‌اند، بودجه اضطراری اختصاص داده است.
با این حال روز ۲۴ ژوئن روزنامه اصلاح‌طلب شرق نوشت این که سال ۲۰۲۱ خشک‌ترین سال ایران در نیم‌قرن گذشته بوده، تنها نوک یک کوه یخ است. این روزنامه هشدار داد کاهش مداوم ذخایر آب کشور طی سال‌های آینده، محرکی برای بروز بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی بزرگ‌تر خواهد بود.
تاثیرات زیست‌محیطی
مجله ساینتیفیک ریپورتز در مقاله‌ای که ماه آوریل منتشر کرد، انگشت تقصیر را صراحتا روی فعالیت انسانی و به ویژه بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی گذاشت که دلیل عمده آن پاسخگویی به تقاضای بخش کشاورزی بوده است.
نویسندگان این مقاله با انجام یک مطالعه جامع روی این موضوع، میزان بهره‌برداری از سفره‌های آب زیرزمینی در نزدیک به سه چهارم مناطق ایران را بیش از سه برابر میزان ورودی آب به آن‌ها برآورد کردند.
این مقاله پیش‌بینی می‌کند که برداشت بی‌رویه از ذخایر طبیعی آب زیرزمینی تاثیراتی برگشت‌ناپذیر بر آب، غذا و امنیت اجتماعی و اقتصادی در کشور خواهد داشت.
به نوشته این مقاله کمبود آب ناشی از بهره‌برداری‌های به‌رویه آب به ویژه وقتی با سایر مشکلات اجتماعی و اقتصادی و در راس آن تاثیرات تحریم‌ها بر اقتصاد همراه باشد، می‌تواند به “مانعی ویرانگر بر سر راه امنیت غذایی” کشور تبدیل شود.
بنا بر این گزارش برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی همچنین باعث افزایش شوری خاک شده که به حاصل‌خیزی آن آسیب می‌رساند. این مقاله چرخه‌ای معیوب را توصیف می‌کند که طی آن برداشت بی‌رویه آب به فرونشست زمین و کوچک شدن سفره‌های زیرزمینی منجر شده است؛ روندی که خود موجب کاهش مضاعف سطح ذخایر آب زیرزمینی و به دنبال آن فرونشست بیشتر زمین خواهد شد.
چالش اجتماعی ‘بسیار بزرگ’
علیرضا شریعت، دبیرکل فدراسیون صنعت آب در مصاحبه با خبرگزاری ایلنا در رابطه با تاثیر اجتماعی بحران آب در دراز مدت حرف زد.
او ضمن اشاره به این موضوع که ایران با چشمانی بسته در حال نزدیک شدن به “چالشی بسیار بزرگ” است، نسبت به بروز درگیری‌های گسترده اجتماعی به دنبال خشک شدن منابع محلی و کمبود آب هشدار داد. او برای نمونه به رودخانه زاینده‌رود اشاره کرد که زمانی در اصفهان جریان داشت اما حالا بیشتر اوقات پیش از رسیدن به این شهر خشک می‌شود.
ایران دچار خشکسالی است؟
طی سال‌های اخیر خشکسالی صدمات زیادی به کشاورزی در استان اصفهان وارد کرده است.
به گفته شریعت اگر الگوی مصرف آب تغییر نکند، ایران احتمالا شاهد مهاجرت گسترده از مناطق درگیر خشکسالی در نقاط مرکزی کشور به نواحی نسبتا مرطوب‌تر از جمله استان‌های شمالی گیلان و مازندران خواهد بود. این دو استان در حال حاضر تنها مناطقی هستند که خاکشان برای کشت محصولات کشاورزی آب‌بر از جمله برنج مناسب است.
شریعت علاوه بر این هشدار داد این نوع مهاجرت انبوه در داخل کشور نه تنها مشکل کم‌آبی را حل نمی‌کند بلکه باعث گسترش بحران به مناطق پر آب کشور هم خواهد شد.
او همچنین گفت در دنیای مدرن درگیری بر سر آب به درون مرزهای یک استان یا حتی یک کشور محدود نمی‌شود و اغلب به کشورهای دیگر هم گسترش خواهد یافت.
شریعت ضمن اشاره به سد تازه تاسیس کمال خان در افغانستان و همین‌طور پروژه‌های عظیم ترکیه برای حفاظت از منابع آبی خود، به جای نفت از آب به عنوان منبعی استراتژیک برای آینده منطقه یاد کرد.
این اشاره او یادآور اظهارات چند سال پیش عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه ایران است که آب را “کالایی استراتژیک” توصیف کرد و گفت باید “اقدامات استراتژیک” در موردش صورت بگیرد.
‘سیاست یکپارچه’
شریعت کم توجهی و سو‌مدیریت را دلایل اصلی “ضعف” مدیریت منابع آب در کشور می‌داند و معتقد است نبود انسجام میان سیاست‌های نهادهای مختلف دولت و همین‌طور اولویت‌بندی‌های نادرست موانع کلیدی هستند که باید در از میان برداشته شوند. او به خبرگزاری ایلنا گفت: ” تا زمانی که وزارت‌خانه‌های کشاورزی، انرژی، محیط‌زیست و صنعت سیاستی یکپارچه اتخاذ نکنند، به جایی نخواهیم رسید.”
شریعت همچنین گفت ساکنان استان‌هایی نظیر یزد و سیستان و بلوچستان از گذشته با استفاده از قنات و چاه‌ها به خوبی خود را با شرایط طبیعی وفق می‌داده‌اند. اما به گفته او دخالت دولت در این حوزه به منظور ترویج “خودکفایی” اقتصادی – که موضوع مورد علاقه طبقه حاکم کشور است- باعث بر هم خوردن این توازن محلی شد.
شریعت می‌گوید برای دستیابی به این خودکفایی، مسئولین بدون در نظر گرفتن شرایط محلی به توسعه صنعت کشاورزی و حتی کاشت محصولات آب‌بر دست زده‌اند و این باعث بدتر شدن بحران آب در کشور شده است.
با این حال دولت ایران نشان داده دست کم از برخی از این مشکلات آگاه است.
قاسم تقی‌زاده خامسی معاون وزیر نیرو در امور آب و فاضلاب ایران بارها کاشت بی‌رویه برنج در سراسر کشور را مورد انتقاد قرار داده و از آن به عنوان یک “فاجعه” به لحاظ مصرف بالای آب یاد کرده است.
معاون وزیر نیرو در یک مصاحبه تلویزیونی ضمن اشاره به آگاهی دولت نسبت به لزوم هماهنگ‌سازی سیاست‌های نهادهای مختلف، اقدامات یکپارچه و متحد و همین‌طور توسعه اقتصادی پایدار را راه‌حل‌های کلیدی برای مدیریت بحران آب توصیف کرد.
تقی‌زاده خامسی همچنین گفت وزارت انرژی برای تهیه طرحی جامع به منظور مدیریت کمبود منابع آب در کشور با سایر وزارت‌خانه‌ها همکاری کرده است. بر اساس این طرح بخش‌های صنعت و کشاورزی طی ۵ تا ۱۵ سال آینده مصرف آب خود را به یک میزان مشخص کاهش خواهند داد. او گفت امیدوار است با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای موفق این طرح، نیازی به سهمیه‌بندی آب وجود نداشته باشد.
از سوی دیگر طرح‌هایی هم برای مدیریت آب در تهران که مصرف سرانه آن ۱۳۰ درصد متوسط کشوری است، در نظر گرفته شده است. مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران در یک مصاحبه تلویزیونی از طرح این شرکت برای مقابله با بحران آب بر اساس شدت آن در هر منطقه خبر داد. او همچنین گفت از سازمان‌‌های دولتی در پایتخت کشور خواسته شده طی یک سال آینده مصرف آب خود را ۲۰ درصد کاهش دهند.
با وجود همه این اقدامات هنوز مشخص نیست دولت بعدی ایران، سیاست‌هایی که دولت فعلی برای مدیریت آب در سطح ملی تدوین کرده را تا کجا پیش خواهد برد.
در مبارزات انتخاباتی نامزدهای ریاست جمهوری، جای پرداختن به مسائل مربوط به آب تا حد بسیار زیادی خالی بود.
با توجه به علاقه ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور منتخب کشور به حمایت از تولید صنعتی و با در نظر گرفتن اهمیت خودکفایی اقتصادی برای متحدان او، دولت بعدی برای ایجاد توازن میان این اولویت‌‌ها و همین‌طور درخواست‌ها مبنی بر رسیدگی به بحران رو به وخامت آب در کشور، راه سختی پیش رو خواهد داشت.