سرنوشت بسیاری از ساکنان جنوب و جنوب غرب ایران و حتی بخشهایی ازاستانهای مرکزی ایران با سرنوشت کارون در هم گره خورده است. از بختیاریهای زردکوه گرفته تا اعراب خوزستان و آبادان. مسائل جدی که امروز رودخانه کارون با آن مواجه است دلایل متفاوتی دارد. از ساخت سد و پروژه های انتقال آب بین استانی گرفته تا آلوده کردن آب و تخریب بستر و حریم رودخانه طی پروژه های عمرانی.
مطابق اطلاعات رسمی منتشر شده در سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران, تنها در استان چهارمحال بختیاری ۱۵ سد و در استان خوزستان ۲۹ سد اجرا شده یا درمرحله نهایی اجرا هستند و عددی معادل همین تعداد پروژه نیز در این استانها و در حوزه سد سازی در دست مطالعه است.
از سرچشمه های کارون در زردکوه تا نقطه اتصال کارون به خلیج فارس فقط در استان خوزستان و چهارمحال بختیاری , بیش از ۲۰ پروژه بزرگ و اصلی انتقال آب به استانهای مختلف اجرا شده است. به عنوان مثال تونل سوم کوهرنگ (تونل بیرگان) با حجم بیش از سیصد میلیون مترمکعب و تونل بهشت آباد با حجم پانصد و هفتاد میلیون متر مکعب, باهدف اصلی انتقال از سرشاخه های کارون برای مصرف کشاورزی و صنعت، حجم عظیمی از آب کارون را به استانهای اصفهان و یزد منتقل میکنند.
انتقال آب کارون به استانهای یزد و اصفهان و حتی کرمان دامنه اعتراضات کشاورزان و مردم استانهای خوزستان و چهارمحال بختیاری را که با جیره بندی آب مواجه بودند بالا برد. مواجه کلی مسئولین با اعتراض به این انتقالات آب اما چگونه بود؟ مدارکی منتشر شد مبنی بر اینکه تعداد زیادی از نمایندگان استان خوزستان رشوه دریافت کرده اند از نمایندگان استان اصفهان برای سکوت در برابر تصویب بودجه پروژه های انتقال آب. رییس سازمان محیط زیست، کلانتری نیز در یک سخنرانی پر تنش که با بحث و برخورد جدی از سوی خوزستانیها مواجه شد، اعلام کرد که کارون به اندازه آب دارد و مشکل کم آبی خوزستان صحت ندارد. حتی برخی رسانه ها مشکل کم آبی اخیر شهرهایی مانند خرمشهر و آبادان را به تخریب لوله های انتقال آب توسط معترضین نسبت دادند. موضوعی که بعد توسط خود سازمان آبفا رد شد.
برخی از پروژه های انتقال آب نیز برای مردم ضرورت سازی شد ازجمله طرح انتقال آب غدیر که فاز دو آن در حال اجراست و قرار است با ظرفیت تامین آب شرب ۲۴ هزار مترمکعب در ثانیه، در سال ۱۴۱۵، چهارمیلیون و هفتصد هزارنفر جمعیت را زیر پوشش آبرسانی قرار دهد.
طرحی که اجرای آنرا قرارگاه خاتم‌الانبیا به عهده دارد. ایده این کلان پروژه که قرار است با هزینه ۲۰ هزارمیلیارد تومان انجام شود در واقع حدود ده سال پیش توسط شرکت مهاب قدس ارائه شد، طراح سد گتوند که امروز خود به عنوان یکی از معضلات اصلی کارون به حساب می‌آید.
این‌همه در حالی‌ست که طرح احیای کارون مصوب شده در برنامه ششم توسعه با برآورد بودجه‌ای کمتراز این مقدار، به علت کمبود بودجه مسکوت مانده است. برخی از طرح‌های انتقال آب سپاه و اقمارش برای سالهای متمادی از نظر مردم پنهان بود و با جان گرفتن گروههای فعال محیط زیست اعتراض در مورد آن حتی تا مجلس هم راه یافت پروژه تونل گلاب و بهشت آباد به طور مثال بیش از ده سالکاملن مسکوت بود.
کم‌آبی بزرگترین و بلندترین رود ایران تا آنجا پیشرفت که در اواخر سال ۱۳۹۶به نقل از نماینده شهرهای اهواز و خوزستان دبی آب کارون بیش از ۴۰ درصد نسبت به زمانهای مشابهش در سالهای قبل کاهش یافت. استفاده بی رویه آب کارون در صنایع پتروشیمی و نفت منطقه از یک طرف و توسعه صنایع کشت نیشکر از سوی دیگر را هم باید برعوامل کم آبی امروز کارون افزود.
تحقیقات بسیاری بر محصول نیشکررابطه عملکرد نیشکر و شوری پروفیل خاک را که تحت عنوان تنش شوری میشناسیم اثبات کرده است . حتی نماینده خرمشهر در گفتگویی ی با روزنامه همشهری در سال گذشته اعلام میکند : «۴۲ هزار کیلومتر از اراضی مرغوب و قابل کشت غرب جاده خرمشهر به اهواز زیر زهاب نیشکر مدفون شده‌اند، سفره‌های آب زیرزمینی پرنمک شده و زمین‌ها را به شوره‌زار تبدیل کرده و کشت و کار مردم را خراب کرده است.»
انتقال آب کارون به خارج از ایران پنهان‌کاری یا شایعه؟
طرح انتقال آب کارون به خارج مرزها هم طی اخباری ضد و نقیض توسط برخی رسانه های داخلی مبنی بر انتقال آب به شهر بصره (مانند سایت تابناک) منتشرشد.
به نقل از رسانه های رسمی عراقی نزدیک به حکومت جمهوری اسلامی، این قرارداد هبه ای از طرف رهبر جمهوری اسلامی برای رفع مشکل بی آبی بصره خوانده شده است . دستوری توسط مراتب عالی حکومت که به مهندسان سپاه مجوز اجرای این پروژه را میدهد. صدی الخلیج (۱) از قول یکی از روسای سپاه که در حوزه مهندسی و عمران فعالیت میکند چنین مینویسد: «رهبر معظم انقلاب سید علی خامنه ای دستورداده اند به گسترش یک حامل لوله آب بزرگ برای آب شیرین از رود کارون و حتی کمک به توسعه پروژه های آب بصره، به طوری که بحران کمبود آب در بصره حل شود.»
حتی تعدادی از خوانندگان در پایان خبر حکومت ایران وتوافق پیش آمده، خصوصا بعد از مشکلی که سد ترکیه برای دجله و فرات پیش آورده است قدردانی میکنند. آژانس خبری بوراثا نیز این خبر را پوشش داده داست. این پروژه قرار است آب شرب ۲ میلیون عراقی ساکن بصره را تامین کند.
شبکه ملی تلویزیون عراق بلادی نیز طی ویدئویی کوتاه این پروژه را اطلاع‌رسانی میکند. خبرگزاری فارس نیز درشهریور ماه سال ۸۸ مینویسد: «دولت مرکزی در بغداد از مشکل شوری بالای اروندرود و اثرات آن بر کشاورزی آگاه است. وی با اشاره به این که در حال حاضر ۷۰ تانکر در زمینه واردات آب از ایران فعالیت دارند گفت: این مقدار کافی نیست و ما از دولت مرکزی خواسته ایم خطوط لوله جدیدی برای انتقال آب از ایران به بصره احداث کند.» کدام خط لوله وجود داشته که عراقی‌ها خواهان لوله کشی جدیدی شدند؟
طرح دیگری که دربحبوحه بحران آب خرمشهر و آبادان مسئله ساز شد انتقال آب به کویت بود. طرح انتقال آب به کشور کویت، قراردادی که به روایتی در سال ۱۳۸۲ به امضا رسیده است. غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی نماینده رشت که صحبت او در مجلس مبنی بر آغاز مبارزه با فساد مالی باید از دفتر رهبر آغاز شود، جنجال‌برانگیز شد اشاره میکند: باید شایعه فروش آب برای مردم توضیح داده می‌شد، توضیحات عنوان شد که پروژه فروش منتفی شده است یعنی فروشی بوده که منتفی شده است.
وزیر نیرو در جلسه هیئت دولت به عنوان موضوعی فرعی به این طرح اشاره کرده و آنرا مصوبه دولت قبلی خوانده و توضیحی بیش از این نداد و آن را تنها یک طرح خواند. اما لایحه این طرح در نامه ای برای طی تشریفات قانونی به مجلس وقت ارائه شده و به گفته برخی از فعالان استان خوزستان در تاریخ ۲۱ / ۲ / ۸۳ بعد از برگزاری جلسات مکرر به تائید کمسیون آب، کشاورزی و منابع طبیعی مجلس نیز رسیده است و از طرح آن در صحن علنی مجلس به علت مخالفت برخی نمایندگان از جمله نماینده وقت خوزستان جلوگیری شده است. قراردادی که ایران را موظف میکند روزانه ۹۰۰ هزار متر مکعب یا ۱۰ هزار لیتر آب در ثانیه به کویت صادر کند. آبی معادل میانگین مصرف روزانه شهری با جمعیت یک و نیم میلیون نفر.
معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت نیرو توضیح میدهد که این طرح منتفی شده و در برنامه کار دولت قرار ندارد.همینطور هدایت فهمی معاون مدیـر کل دفتر بـرنـامه‌ریزی کلان آب و آبـفای وزارت نیـرو در گفت‌وگو با روزنامه شرق انتقال آب از ایران به کشورهای عربی را قویا رد کرده و استدلال میکند: «تا جایی که می‌دانم تفاهم زمان وزارت مهندس بیطرف اجرائی نشد. ضمن آنکه انتقال آب از کشور نیاز به مصوبه مجلس دارد و بدون این مصوبه، هر اقدامی انجام شود، غیرقانونی است و باید از طریق مراجع ذیصلاح پیگیری شود».
در سال ۲۰۰۹ کتابی (۲) با عنوان پروژه های آبرسانی ایران و قطر و کویت توسط مرکز مطالعات اقلیمی دانشگاه موصل منتشر میشود که شرایط انتقال آب از کارون به قطر و کویت را بررسی میکند.
زیاد عبدالوهاب النعیمی درفصل دوم این کتاب به بلند پروازیهای انگلیس و واسطه شدن برای اجرای پروژه انتقال آب از ایران به کویت اشاره میکند و آن را باعث افزایش توجه به کشت گیاهان آب شیرین خواه در کویت و پروژه ای بزرگ و سه جانبه میان انگلیس و ایران و کویت میداند. علاوه بر این خبرگزاری ایسنا به نقل از سخنگوی رسمی وزارت خارجه عراق در خبرگزاری الغد پرس، نوشت : «احمد محجوب سخنگوی رسمی وزارت خارجه عراق در یک سمینار که در ساختمان وزارتخانه برگزار شد، مدعی شد که ایران بدون هشدار قبلی آب ۴۲ نهر را که به عراق می‌ریزند قطع کرده است.»
چرا باید به موضوع امکان صادرات آب اهمیت داد؟
۱. به لحاظ مرزی ایران و عراق آنقدر به هم نزدیک هستند که طرح و اجرای پروژه های انتقال آب از کارون عملا در قالب پروژه های دیگر ممکن باشد. همین طرح انتقال آب به چزابه یکی از مرزی‌ترین نقاط ایران و عراق، محلی که نه شهراست و نه زمین کشاورزی و یا طرح انتقال آب غدیر. پروژه غدیر زیر مجموعه های زیادی دارد که اب را از کارون و سد دز و سرچشمه های کارون در زاگرس و زردکوه منتقل میکنند. اینها خود میتوانند نمونه ای از این دست باشد.
۲. دراغلب پروژه های انتقال آب و سد سازی، قرار گاه خاتم و اقمار آن مدیرپروژه و پیمانکار هستند و بودند. در این مورد آنها بارها بدون مجوز سازمان محیط زیست و حتی بر خلاف حکم قضایی عمل کرده اند بدون آنکه پاسخگو باشند. چرا پروژه های انتقال وسیع‌تر از این زمره خارج باشد، آنهم با شناخت شرایط نفوذ سپاه درعراق و توجه به مستدام بودن این نفوذ و اعمال قدرت. علاوه بر این، حضور نام سپاه هزینه نقد کردن پروژه و اطلاع‌رسانی پیرامون آن را بسیار بالا می‌برد.
۳. ربط دادن این مجموعه نقدها و اطلاع‌رسانی به ماجرای تجزیه طلبی در این مورد به نقیض خود بدل شده است. اگر ملاحضان محلی خوزستان که اغلب عرب هستند نبودند و یا کشاورزان و فعالین مخالف انتقال آب کارون که اغلب لر و بختیاری اند پیگیری نمی‌کردند بسیاری از پروژه های برداشت آب از بالادست کارون هرگز برملا نمی‌شد. به عبارتی هیچگاه موضوع بحران کارون اینطور جدی و گستره طرح نمی‌شد. به این ترتیب، این داستان انتقال به کشور هم‌زبان که اتفاقا به اندازه حکومت مرکزی ایران هم انان را از خود نرانده، باید از جانب آنان کتمان می‌شد.
۴. مافیای آب خوب میداند که در آن منطقه دسترسی به منابع آب یعنی قدرت و با تصاحب منابع آب میتوان نه تنها ساکنان که نمایندگان آنان را هم تطمیع کرد. خواه این تصاحب به فرم لوله ای به اصفهان برود و خواه طی قراردادی مبهم به کویت، به هر روی برای آنکه لوله میگذارد و منابع را تقسیم میکند قدرت به همراه میاورد.
۵. موضوع تغییر اقلیم و کاهش باران در سرنوشت تلخ کارون بسیار موثر بوده است اما آنچه در این ماجرا اهمیت دارد صادرات مخفیانه آب است. نه از کارون که از هر رود دیگری. یعنی اگر این آب ازارس به آذربایجان میرفت کمتر از این قابل اعتراض بود؟ مردم صادرات نفت ازاسکله های خصوصی و صادرات و واردات غیرقانونی سپاه را در رسوایی‌های مجلس دیده و شنیده اند چرا صادرات آب از کارون بعید و ناممکن باشد؟
ازطرفی در جزییات توضیح طرح، نظر آقای بیطرف وزیر نیرو در سال ۱۳۸۲ و معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی فعلی در این مورد که قرار بوده است آب از محلی که کارون به دریا میریزد تامین و منتقل شود هماهنگی دارد. حتی آقای بی طرف ریختن آب کارون به دریا را هدر رفتن آب میداند.
برخی از آگاهان محلی و کار شناسان و فعالان حوزه آب که به جغرافیای شرایط خوزستان آگاهند و تعداد زیادی از آنان هم خود عرب هستند، معتقدند طرح غدیر اقمار و زیر پروژه های بسیاری دارد و میتواند بخشی از آن انتقال آب به خارج ایران را پوشش دهد. خصوصا اینکه بسیاری از برداشت آبها از سر چشمه های کارون اتفاق افتاده است. اما نکته مهم در این قرار داد این است که مطابق این سند منتشر شده در رسانه های رسمی، طول این لوله قرار بوده برابر ۵۲۰ کیلومتر باشد که ۳۲۰ کیلومتر آن زمینی و ۲۰۰ کیلومتر آن در زیر دریا قرار داده شود و ارزش آن بیش از ۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است.
حال آنکه فاصله پل خرمشهر که به شکل تقریبی گلوگاه اصلی دو شاخه شده رود کارون (به اروندرود و بهمن‌شیر است) و نقطه رسیدن آن به خیلج فارس است، ۷۰ کیلیومتر بیشتر نیست. اگر آب قرار بوده بنا به گفته وزیر نیروی وقت آن زمان و معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزارت نیروی امروز از مصب پیوستن کارون به خلیج فارس برداشت شود، چه نیازی به لوله کشی در این مسافت وجود داشته است؟
به هر روی در خلاء رسانه مستقل و تنگ شدن فضای اعتراض و فشار بر فعالین حوزه محیط زیست و حتی برخورد مسلحانه با معترضین به وضعیت آب، آیا ممکن است انتقال‌های بیشتر و مخفیانه از کارون نیز یکی از عوامل این به شدت کم شدن دبی آب در بالا دست و سرچشمه های کارون باشد و همینطورعامل خشکیدگی و کم‌آبی بی‌سابقه برخی از سرچشمه‌های کارون؟ برای تکرار نشدن دوره جدیدی ازتکرار تصمیمات غلط و منفعت‌طلبانه در حوزه آب، چیزی شبیه داستان سدسازی‌ها و هدر رفت سرمایه ملی در بلندپروازیهای اتصال خلیج فارس به خزر، باید مسئولانه و شجاعانه عمل کرد.
https://www.sada-alkhaleej.com/news/2430 *
https://pulpit.alwatanvoice.com/content/print/178464.html **
منبع: قلمرو
https://ghalamro.net/12/karoun-iraq-azam-bahrami