دولت روسیه می‌گوید تنش‌های اخیر با ایران بر سر احداث «گذرگاه زنگزور» در خاک ارمنستان ناشی از سو تفاهم بوده و از شفاف‌سازی موضع خود برای جمهوری اسلامی ایران خبر داده است.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه گفت سو تفاهم ایجاد شده بین دو کشور به خاطر اطلاع‌رسانی نادرست به وسیله عواملی صورت گرفته است که خواهان ایجاد اختلاف میان دو کشور در جهت منافع غرب هستند.
همزمان، خبرگزاری‌ها در ایران به نقل از سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت ملی روسیه نوشته‌اند که «مسکو به توافق‌های پیشین خود با تهران درباره گذرگاه زنگزور پایبند است و هیچ تغییری در سیاست‌های کرملین ایجاد نشده است.»
توضیح بیشتری درباره این توافق‌ها داده نشده است.
این سخنان در حالی مطرح شده که پس از دیدار اخیر ولادیمیر پوتین از جمهوری آذربایجان، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در مصاحبه با یک شبکه تلویزیونی، ارمنستان را به کارشکنی در احداث «گذرگاه زنگزور» متهم کرد.
افزایش نگرانی‌ها در ایران از تبعات احتمالی احداث گذرگاه زنگزور در مرز با ارمنستان
ابراز نگرانی درباره احداث گذرگاه زنگزور در نوار مرزی ایران و ارمنستان، از سوی مقام‌های ایرانی رو به افزایش است.
مهدی سبحانی، سفیر ایران در ایروان، پایتخت ارمنستان، در اظهاراتی که رسانه‌های ایرانی ویدئوی آن را منتشر کرده‌اند گفته است: «خواب‌ها و رویا‌ها در ارتباط با موضوعات مختلفی مثل زنگزور تعبیر نخواهد شد.»
آقای سبحانی گفته است که «موضع ما درباره رفع انسداد کاملا مشخص است. مخالف رفع انسداد نیستیم اما تمام رفع انسداد‌ها باید تحت حاکمیت سرزمینی و ملی ارمنستان باشد.»
همزمان شماری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی ایران در صفحات خود در شبکه ایکس درباره احداث این گذرگاه و و تبعات آن برای ایران ابراز نگرانی کرده‌اند.
گقارد منصوریان، از نمایندگان ارمنی مجلس شورای اسلامی گفته: «دالان زنگزور، تهدیدی جدی برای امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور عزیزمان ایران است. مرز ایران و جمهوری ارمنستان از کهن ترین مرزهای بین المللی می باشد. با مسدود شدن آن مرز خفگی ژئوپلیتیک در شمال کشورمان ایجاد می‌گردد. تغییر سیاست روسیه در این خصوص، غیرقابل قبول است».
آقای لاوروف گفت: «متاسفانه در رابطه با راه‌های ارتباطی در استان سیونیک، رهبران ارمنستان در اجرای توافقنامه امضا شده توسط نیکول پاشینیان، نخست وزیر این کشور کارشکنی می‌کنند. درک این موضع دشوار است.»
آقای لاوروف در سخنانش به توافق سه جانبه بین جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان اشاره می‌کرد که برای پایان دادن به جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ امضا شد.
در این توافقنامه بدون اشاره به «گذرگاه زنگزور»، بر احداث مسیر زمینی برای برقراری ارتباط جمهوری آذربایجان با نخجوان تاکید شده است.
جمهوری خودمختار نخجوان در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و شرق همسایه ارمنستان است و از جنوب با ایران هم مرز است از غرب مرز نسبتا محدودی با ترکیه دارد.
موضع گیری‌های اخیر مقام های روسیه واکنش تند ایران را به همراه داشته و عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران از تغییر در مرزهای کشورهای همسایه به عنوان «خط قرمز» نام برده است.
پیش از این نیز، آیت‌الله علی خامنه‌ای در دیدار با آقای پاشینیان در تهران با احداث «گذرگاه زنگزور» مخالفت کرده بود.
نقشه «گذرگاه زنگزور»
توضیح تصویر، در صورت احداث گذرگاه زنگزوربه شکلی که روسیه و جمهوری آذربایجان می خواهند، مرز زمینی ایران و ارمنستان دستخوش تغییر خواهد شد
«گذرگاه زنگزور» کجاست؟
ایران از طریق مرزهایش با جمهوری آذربایجان و ارمنستان به قفقاز جنوبی دسترسی دارد.
برخلاف مرز ایران و جمهوری آذربابجان که حدود ۶۹۰ کیلومتر است، مرز ایران و ارمنستان تنها ۴۴ کیلومتر طول دارد.
مرز کوتاه ارمنستان با ایران میان خاک جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان که بخشی از جمهوری آذربایجان است، قرار گرفته است.
استان سیونیک (که کاپان مرکز آن است)، استانی هم مرز با ایران در ارمنستان است که جمهوری آذربایجان انتظار دارد از طریق آن یک بزرگراه و ارتباط راه آهن با منطقه نخجوان برقرار کند.
طبق توافقنامه آتش‌بسی که در نوامبر ۲۰۲۰ بین روسای جمهوری ارمنستان، آذربایجان و روسیه امضا شد، قرار شد تمام مسیرهای ارتباطات اقتصادی و حمل و نقلی این منطقه باز شود.
طبق این توافق جمهوری ارمنستان امنیت ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان را در هر دو جهت تضمین می‌کند و سرویس گارد مرزی روسیه مسئول نظارت بر این مسیر خواهد بود. جمهوری آذربایجان اصرار دارد این مسیر را «گذرگاه زنگزور» بنامد.
پیش از فروپاشی شوروی، جمهوری آذربایجان از طریق راه آهن زنگزور به نخجوان ارتباط داشت ولی با آغاز جنگ اول جمهوری آذربایجان و ارمنستان در سال ۱۹۸۸ این مسیر قطع شد.
طی این سال‌ها جمهوری آذربایجان برای ارتباط زمینی با نخجوان از ایران و ترکیه استفاده کرده است.
اهمیت استراتژیک کریدور زنگزور
ترکیه از طریق یک باریکه مرزی با نخجوان در ارتباط است و احداث «گذرگاه زنگزور» به این کشور امکان می‌دهد تا از طریق مسیر زمینی و راه آهن شهر قارص را به باکو وصل کند.
این ارتباط برای صدور نفت و گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه و کشورهای اروپایی مهم است.
این در حالی است که جنگ اوکراین باعث شده تا کشورهای اروپایی به دنبال مسیرهای جایگزین برای ارتباطات تجاری خود با آسیا و تامین نیاز خود به منابع سوخت فسیلی باشند.
جمهوری آذربایجان بهترین گزینه برای جایگزینی مسیر روسیه برای کشورهای اروپایی است.
گذرگاه ترانس-کاسپین که چین را از طریق قزاقستان و دریای خزر به جمهوری آذربایجان و از آنجا از طریق گرجستان و ترکیه به اروپا وصل می‌کند، یکی از جایگزین‌های روسیه در تبادلات تجاری و منابع انرژی میان اروپا و آسیاست.
«گذرگاه زنگزور» هم اهمیت مشابهی دارد و می تواند یکی دیگر از راه‌های دور زدن روسیه باشد.
به رغم این موضوع علت علاقمندی روسیه به برقراری این مسیر، گسترش حوزه نفوذ خود در قفقاز جنوبی است.
بر اساس توافق آتش‌بس، تامین امنیت «گذرگاه زنگزور» به روسیه سپرده خواهد شد.
بر اساس اظهارنظرهای غیر رسمی به نظر می‌آید بعضی از کشورهای غربی با این موضوع مخالفند و از اداره این گذرگاه به وسیله شرکت‌های اروپایی یا آمریکایی ابراز علاقه می‌کنند.
علی خامنه‌ای در دیدار با پاشینیان در تهران
«خفگی استراتژیک ایران»
بعضی از ناظران سیاسی و رسانه‌های ایران نسبت به «خفگی استراتژیک» این کشور در صورت تغییر جغرافیای سیاسی منطقه و قطع دسترسی به خاک ارمنستان هشدار داده‌اند.
جمهوری اسلامی با ارمنستان روابط دوستانه‌تری نسبت به جمهوری آذربایجان دارد و این کشور مسیر زمینی به نسبت مطمئنی را برای دسترسی به روسیه در اختیار ایران قرار می دهد.
بعضی از صاحب نظران از این نگرانند که احداث «گذرگاه زنگزور» به نقض حاکمیت ارمنستان بر منطقه مرزی با ایران منجر شود و ارتباط دو کشور قطع شود.
مسیر اصلی ارتباطی زمینی ایران با اروپا از ترکیه می‌گذرد اما عدم ارتباط زمینی با ارمنستان باعث می‌شود آنکارا بتواند فشار بیشتری بر تهران وارد کند.
مقام‌های ایرانی همچنین از احتمال باز شدن پای نیروهای فرامنطقه ای به جنوب قفقاز در صورت احداث این گذرگاه و تهدید امنیتی این اتفاق هشدار می‌دهند.
با این حال، در توافقنامه سه جانبه سال ۲۰۲۰ میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان، صحبتی از تغییر حاکمیت نشده و صرفا بر بازگشایی مسیرهای مواصلاتی تاکید شده است.
اما همین موضوع هم می‌تواند برای مقام های جمهوری اسلامی نگران کننده باشد چرا که با برقراری ارتباط زمینی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان، نیاز باکو به تهران برای ترانزیت زمینی از طریق جاده های ایران برطرف می‌شود.
سال پیش ایران و جمهوری آذربایجان توافق کردند که با احداث یک بزرگراه ۵۵ کیلومتری منطقه اقتصادی زنگزور شرقی در جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان را از طریق یک بزرگراه عبوری از خاک ایران متصل کنند.
موضع ارمنستان چیست؟
با این که این راه مواصلاتی از خاک ارمنستان عبور می‌کند، اما ایروان ضعیف‌ترین بازیگر منطقه‌ای است و پس از شکست در جنگ دوم قره باغ و درگیری‌های بعدی توان چندانی برای چانه زنی در برابر تلاش‌های روسیه و ترکیه ندارد.
ارمنستان سعی دارد در نشست‌های منطقه‌ای و جهانی بر اهمیت خود برای تبدیل شدن «چهارراه صلح» تاکید کند.
به عبارتی، به جای توجه بر برقراری یک کریدور میان دو بخش خاک جمهوری آذربایجان، می‌خواهد بر نقش خود برای توسعه مسیرهای ارتباطی میان همه کشورهای منطقه تاکید کند.
ناامیدی ارمنستان از حمایت روسیه باعث شده تا این کشور بر خلاف خواسته کرملین برای تقویت روابط با اروپا تلاش کند.
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان مسیر برون‌مرزی برای آذربایجان را رد کرده و بر آمادگی خود برای باز کردن مسیرهای ارتباطی در چارچوب حاکمیت ارمنستان تأیید کرده است.
نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، چندی پیش پیشنهاد باز کردن مرز بین کشورهای جنوب قفقاز، ترکیه و ایران را برای تردد کالا و رفت و آمد مسافران مطرح کرد.
ضرر بزرگ ایران
در دهه‌های گذشته، تنش مستمر در روابط سیاسی ایران با غرب و تحریم‌های گسترده باعث شده تا بازیگران مهم تجارت جهانی تلاش کنند تا به جای ایران مسیر جایگزینی را به عنوان یک مسیر بالقوه برای انتقال کالا و حامل‌های انرژی پیدا بکنند.
دو گذرگاه مهمی که برای دور زدن روسیه در مسیر تجاری اروپا و آسیا طراحی شده‌اند، ایران را هم دور می‌زنند.
از سوی دیگر، عراق جایگزین ایران در مسیر ترانزیت میان بنادر خلیج فارس با ترکیه و اروپا شده است.
عدم حضور ایران در مسیرهای مهم تجارت جهانی باعث از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی فراوان و کاهش توان چانه‌زنی سیاسی این کشور در معادلات جهانی شده است.
از سوی دیگر، التهاب مستمر در روابط با غرب باعث شده تا توان چانه‌زنی تهران در روابطش با مسکو و پکن آسیب ببیند.
عدم وتوی تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران توسط روسیه، موضع ضعیف ایران در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و حمایت کرملین از ابتکارعمل امارات متحده عربی برای ارجاع اختلاف با ایران بر سر جزایر سه‌گانه به دادگاه لاهه و بی‌توجهی به نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران از احداث گذرگاه زنگزور از تبعات این وضعیت است.
بی بی سی
۱۷ شهریور ۱۴۰۳ – ۷ سپتامبر ۲۰۲۴